(۳۴۲) نقش زن در زمینه سازی ظهور
نقش زن در زمینه سازی ظهور
ریحانه هاشمی
انتظار موعود - شماره ۲۲
چکیده
همه انسان ها در برابر امام عصرِ خود مسئول هستند وبرای زمینه سازی ظهور آن حضرت وظایفی را بر عهده دارند. زنان علاوه بر نقش عمومی که همة انسان ها عهده دار هستند، می توانند در مواردی به طور خاص ایفای نقش نموده وزمینه های ظهور را فراهم نمایند واین مسئله، اهمیت نقش زنان را در زمینه سازی ظهور روشن می نماید. برای دست یابی به این مهم، شناخت جایگاه زن در ابعاد مختلف لازم است تا بتوان در پرتو آن به چگونگی تأثیرگذاری زن در ابعاد گوناگون پرداخت.
در این نوشتار برای پاسخ گویی به کیفیت نقش زنان در زمینه سازی ظهور، ضمن استفاده از کتاب های روایی وتحلیلی، برای استفادة بهتر از نظرات موجود، با مراجعه به سایت های اینترنتی مرتبط با مهدویت وجست وجو در مقالات، فصلنامه ها و... سعی شده است تا ارائه مطالب به صورت توصیفی - تحلیلی از پویایی هر چه بیشتر برخوردار گردد.
مقدمه
در دوران غیبت وپنهان زیستی امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) باورمندان مهدویت دارای رسالت ومسئولیت خطیری می باشند. منتظران واقعی وراستین در جامعه منتظران جهت نیل به جامعه ایده آل مهدوی از پای ننشسته وبا تلاش وکوشش مضاعف وبا ارائه برنامه وراهکارهای تبلیغی، زمینه شوق وعلاقه مردم را جهت درک ظهور وآمدن حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) دوچندان می کنند.
منتظران واقعی با اجرای دو مسئولیت در جامعه زمینة تحقق ظهور را تسهیل می نمایند، نخستین مسئولیت که شاید مهمترین نیز باشد همان خوداندیشی وخودسازی است؛ یعنی منتظِر واقعی قبل از آن که به فکر دیگران باشد (دگراندیشی داشته باشد) باید با احیای شاخصه های مهدی پسند ومزین شدن به خصال نیک واخلاق اسلامی خود را در زمره یاران واقعی امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) قرار دهد. دومین مسئولیت بعد از خوداندیشی، دگراندیشی می باشد. در این مسئولیت، منتظِر واقعی با تبلیغ واشاعه فرهنگ ناب مهدوی در میان منتظران، عشق وعلاقه آنان را نسبت به امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وظهور او بر می انگیزاند ومردم را نسبت به آمدن حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وتشکیل حکومت جهانی تشنه ومشتاق می نماید. در این میان نقش زنان - که جمعیت انبوهی از مردم را تشکیل می دهند - نقش خطیر ومهمی است؛ زیرا قلمرو ونفوذ زنان در جامعه وابعاد مختلف آن، دارای گستره وسیعی می باشد؛ یعنی علاوه بر جامعه، در خانواده ومدرسه و… جهت تربیت نسل منتظِر وپرورش یاران خاص حضرت، نقش بی نظیر وبی بدیلی را بر عهده دارند. از این رو زنان منتظِر به خاطر جایگاه مهم اجتماعی، وخانوادگی در صورت انجام صحیح مسئولیت، منتظران وجامعه منتظران را به سوی جامعه ایده آل مهدوی سوق خواهند داد.
زمینه سازی: مقدمه چینی، آماده ساختن استعداد وتهیه مقدمات برای منظوری را زمینه سازی گویند(۱)
ظهور در لغت: آشکار شدن چیز پنهان(۲)، پدیدار شدن وهویدایی را گویند(۳) ظهور در مباحث مهدویت به معنای ظاهر شدن حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) پس از زیستن طولانی، جهت برپایی حکومت عدل جهانی است. نکته مهم در ظهور، مسبوق بودن آن به غیبت است.(۴) نقش: کنایه از طرح تازه افکندن وصورت نو ظاهر ساختن می باشد.(۵)
اجتماع در لغت: کاری که به اجتماع وبه همگان بستگی داشته باشد، آن چه مربوط به گروهی که با هم زندگی می کنند، باشد(۶)
اجتماع در اصطلاح، «در گسترده ترین معنا، آن گونه که در مورد انسان ها به کار برده می شود، هر نوع رفتار یا نگرشی است که از طریق تجربة حال یا گذشته از رفتار سایر مردم (مستقیم یا نامستقیم) تأثیر پذیرفته باشد، یا اشاره به رفتاری است که به سوی مردم جهت گیری شده باشد.(۷)
فرهنگی در لغت: به چیزی گفته می شود که منسوب به فرهنگ باشد وفرهنگ به معنای دانش، علم، معرفت ویا مجموعة آداب ورسوم گفته می شود(۸)
فرهنگ در اصطلاح، «شامل الگوهایی است؛ آشکار ونا آشکار از رفتار وبرای رفتار که به واسطة نمادها حاصل می شود وانتقال می یابد؛ نمادهایی که دست آوردهای متمایز گروه های انسانی واز جمله تجسم های آنها را در کار ساخت تشکیل می دهند. هستة اصلی فرهنگ، شامل عقاید سنتی وبه خصوص ارزش های وابسته به آنهاست».(۹)
سیاسی در لغت: «منسوب به سیاست؛ وسیاست، حکم راندن به رعیت واداره کرن امور مملکت وحکومت کردن را گویند».(۱۰)
سیاست در اصطلاح، «یک برنامة پیش اندیشید نی برای هدف ها وطرز عمل هاست. فرایند سیاست، عبارت است از ضابطه مندی، اعلام وبه کار بستن تقاضاها وچشم داشت ها».(۱۱)
اقتصادی در لغت: «منسوب به اقتصاد»(۱۲) را گویند.
اقتصاد در اصطلاح، این گونه تعریف شده است: «علم اقتصاد، رفتار انسان را در ارتباط با وسایل کمیاب که موارد استعمال گوناگون دارند، به اهداف معین، هم چون حداکثر کردن درآمد، مطالعه می کند واین مطالعه معمولاً با به کارگیری داده های قیمت درمقایسه، انجام می شود. اما انتخاب میان اهداف معین معمولاً مستلزم انتخاب میان ارزش ها وسیاست های اجتماعی است».(۱۳)
۱. دیدگاه ها در مورد زمینه سازی
در روایات اسلامی، مطالب بسیاری درمورد انتظار وفرج آمده وبه منزلة بهترین اعمال معرفی گردیده است.
رسول گرامی اسلام (صلّی الله علیه وآله وسلّم) می فرماید: بهترین اعمال امت من، انتظار فرج (گشایش) خداوند عزوجل است. (۱۴)
هم چنین فرموده اند: بهترین عبادت، انتظار فرج است. (۱۵)
برداشت های متفاوت از مفهوم انتظار، موجب گردیده تا نظرات متفاوت ومتضاد رخ بنماید وبر اساس این برداشت ها، تکالیف متفاوتی ارائه شود. برای روشن شدن وظیفة شیعیان ومنتظران واقعی حضرت، بررسی نظریات ودیدگاه ها ودر نهایت روش صحیح آن ضروری به نظر می رسد.
۱ - ۱. زمینه سازی منفی
عده ای انتظار فرج را به این معنا دانسته اند که جامعه بایستی به حال خود رها شود ونباید به فساد آن توجهی نشان داد تا زمینة ظهور - که دنیایی پر از ظلم وفساد است - فراهم آید. عده ای فراتر از این عقیده معتقدند نه تنها نباید جلوی فساد وگناهان را گرفت، بلکه بایستی به آنها دامن زد تا هر چه بیشتر زمینة ظهور حضرت (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) فراهم آید.(۱۶)
این انتظار همواره مورد مذمّت وسرزنش قرار گرفته است؛ چرا که منجر به تعطیل شدن حدود ومقررات اسلامی گشته وبا موازین اسلامی وقرآنی سازگاری ندارد.(۱۷)
۲ - ۱. عدم زمینه سازی
برخی با تمسک به بعضی روایات، مانند «هر علم وپرچمی قبل از ظهور قائم، باطل است»، هرگونه زمینه سازی وتشکیل حکومت را باطل وبر خلاف اسلام می دانند وآن را در راستای بسته شدن باب مهدویت برشمرده اند.
از این جمله می توان به انجمن حجتیه اشاره نمود که به وسیلة شیخ محمود ذاکر زادة تولایی، معروف به شیخ محمود حلبی (۱۲۷۹ – ۱۳۷۶هـ.ش) تأسیس شد وپس از انقلاب اسلامی نیز به دلیل تضاد افکار آنان با انقلاب اسلامی، نه تنها با آن همکاری نکردند، بلکه در مواردی با آن مقابله نیز می کردند.
این گروه در پی سخنرانی حضرت امام خمینی قدس سره مبنی بر مذمت کسانی که معتقد به زیاد شدن فساد برای ظهور امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بودند طبق بیانیه ای به طور رسمی انحلال خود را اعلام کرد.(۱۸)
این گروه هیچ مسئولیتی را متوجه مردم نمی دانند، بلکه تنها، دعا را برای ظهور حجت، لازم می دانند.
۳ - ۱. زمینه سازی مثبت
«زمینه سازی مثبت» را باید در معنای «انتظار سازنده» جست وجو نمود. انتظار سازنده، همان انتظار راستینی است که به عنوان «با فضیلت ترین عبادت» یاد شده است(۱۹)
در طول یازده سده غیبت کبری امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) درخشان ترین چهره ای که به این «انتظار سازنده وزمینه سازی مثبت» جلوة خاص بخشیده است، حضرت امام خمینی قدس سره ربوده که با طرح اندیشة حکومت اسلامی در عصر غیبت، به «انتظار»، معنا ومفهوم تازه ای بخشید. ایشان ضمن مقابله با دیدگاه هایی که انتظار را «تن دادن به وضع موجود» می دانستند، فرمودند: انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است وما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند ومقدمات ظهور، ان شاءا... تهیه شود.(۲۰) هم چنین ایشان معتقد بودند، با گسترش اسلام راستین در جهان ومبارزه با جهان خواران، باید زمینة ظهور منجی موعود را فراهم نمود.(۲۱)
مهم ترین تفاوت بین مکاتب دینی وغیردینی، امید به آینده ای روشن است که در افراد، ایجاد انگیزة تحرک می نماید. تجلی این امید در مکتب تشیع در ظهور منجی موعود، مهدی صاحب الزمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بوده وتحرک به سوی آن در «انتظار سازنده» نهفته است.
بنابراین، انتظار به معنای «فراهم آوردن زمینه های ظهور، ظلم ستیزی به مقدار توان وآمادگی برای ظهور حضرت»(۲۲) می باشد، این زمینه سازی به مثابه ضرورت اسلام وقرآن مطرح، ووظیفة تمام مسلمین می باشد. دلایل عقلی ونقلی، ما را به این صحیح رهنمون می سازد؛ زیرا مسلمانی که خود را پای بند احکام اسلام می داند، اجازه نمی دهد هیچ یک از آیات وروایاتی که دربارة امر به معروف ونهی از منکر، حدود ودیات، جهاد، کمک به محرومان، چگونگی برخورد با ظلم وعدم تسلیم در برابر ستم و... می باشند، تعطیل وعمل نشود(۲۳)
۲. زمینه سازی وجایگاه زنان
زمینه سازی وآمادگی برای ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در روایات، بیان گر اهمیت نقش مردان وزنان مؤمن است.
رسول خدا می فرماید:(۲۴) «گروهی از مردمِ مشرق، بیرون آمده برای ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) زمینه سازی می کنند، یعنی سلطنت ایشان را فراهم می سازند».(۲۵)
به گواه دیگر روایات، ایرانیان نقش بزرگی در زمینه سازی ظهور حضرت دارند واین روایات، ضمن بشارت، هشداری به وظیفة سنگین ایران اسلامی نیز می باشد.
زمینه سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، منتظران راستینی هستند که در انتظار حضرت حجت (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) روز شماری می کنند ودر این زمینه، جنسیت معنایی ندارد؛ تنها تفاوت، به چگونگی کارآیی هر یک از مردان وزنان برمی گردد.
در نظام اسلامی، زن ومرد از نظر حقیقت وجودی یکسان هستند وملاک برتری انسان ها در تقواست.(۲۶) چنان که خداوند می فرماید: «گرامی ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست»(۲۷) ومعیار پاداش انسان ها بر اساس عمل صالح است وتفاوتی بین زن ومرد نمی باشد.
هم چنین در جای دیگری می فرماید: «وهر کس کار شایسته کند - چه مرد باشد یا زن - در حالی که ایمان داشته باشد، در نتیجة آن داخل بهشت می شود».(۲۸)
صرف نظر از حقیقت وجودی انسان ها، نمی توان تفاوت های ظاهری وجسمی وروانی مرد وزن را نادیده گرفت. هر یک طبق نظام خلقت، دارای جایگاه ویژه ای می باشند؛ بنابراین قراردادن هر یک در جایگاه صحیح خود موجب رشد وشکوفایی آنها می گردد.
آشنایی با وظایف منتظران واقعی وعمل به آنها در سطح افراد وجامعه، موجب اصلاح جامعه می گردد ومقدمات ظهور را مهیا می سازد وآگاهی لازم را در پیروان ویاران راستین او فراهم می آورد. بنابراین وظیفة هر مسلمان مدعی، حمایت ولایت است که با وظایف خود آشنا گردد ودرصدد عمل به آنها برآید.
۱ - ۲. نقش زنان در تاریخ زندگی امام
مواردی که برای فرد منتظر برشمرده می شود، برای زن ومرد یکسان است. ولی آن جا که بحث چگونگی زمینه سازی پیش می آید، زنان در زیر ساخت ها قرار می گیرند.
امام خمینی رحمه الله علیه دربارة زنان می فرمایند: «زن، مربی جامعه است. از دامن زن انسان پیدا می شود. مرحلة اول مرد وزن صحیح، از دامن زن است. مربی انسان ها، زن است».(۲۹)
نقش زیربنایی زن در تولد ورشد صاحب الامر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، مشهود است که از هنگام تکوین وتولد ایشان آغاز، وسپس با طی مراحل رشد، زمینه های امامت ایشان فراهم می گردد.
آمادگی نرجس خاتون برای همسری با امام حسن عسکری (علیه السلام) از آن جمله است که با تحمل سختی ها همراه بود. در حالی که نرجس خاتون در قصر پدر به عنوان ملکه، امکانات بسیاری در اختیار داشت. ولی دل بستگی او به امام حسن عسکری (علیه السلام) - که قطعاً از صفای دل او نشأت می گرفت - موجب شد تا رنج اسارت را بپذیرد وبا حفاظت وصیانت از حریم خود به وصال یار برسد(۳۰)
مرحلة دیگر زمینه سازی را می توان در پرورش نرجس خاتون نزد عمه بزرگوار(۳۱) امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) جست وجو نمود؛ هنگامی که برای تعلیم آداب اسلامی از محضر آن بزرگوار استفاده می نمود؛ چرا که تکوین ورشد امام، علاوه بر صلب شامخ، نیازمند رحم پاک می باشد. واینها بیان گر نقش اساسی زنان در زمینه سازی ومقدمات پیش از تکوین، هنگام حمل وسپس به دنیا آمدن امام می باشد که دور از چشم همگان، جز عده ای خواص صورت پذیرفت.
با آغاز امامت امام در دوران غیبت صغری نیز مردم با مراجعه به مادر امام حسن عسکری (علیه السلام) که معروف به جده بود، به حل مشکلات خود می پرداختند واین مسئله، حضور زنان در زمینه های اجرایی را گوشزد می نماید.(۳۲) بنابراین زنان قبل وبعد از غیبت امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در عرصه های مختلف برای حضرت زمینه سازی می کردند وهم چنان این سیره ادامه دارد.
۳. محدودة زمینه سازی فردی
مؤمنین حقیقی کسانی هستند که ایمان آنها با عمل صالح پیوند خورده است. نمایان گر این مهم، بیان آیاتی است که در آنها حدود ۴۹ بار عبارت (الذین آمنوا) و(عملوا الصالحات) در قرآن کریم، همراه هم آمده است. البته ایمان وعمل صالح بدون ولایت ائمه (علیهم السلام) وبیزاری از دشمنان آنها محقق نخواهد شد.
ابوبصیر بیان می کند: امام صادق (علیه السلام) روزی فرمود: آیا به شما در مورد چیزی خبر ندهم که خداوند عزوجل عملی از بندگان را بدون آن قبول نمی کند؟ گفتم: آری، فرمود: شهادت به این که جز خدای یگانه خدایی نیست واین که محمد (صلّی الله علیه وآله وسلّم) بندة او ورسول اوست واقرار بدآن چه خدا به آن امر نموده است وولایت ودوستی ما وبرائت وبیزاری از دشمنان ما، یعنی خصوص ما ائمه (علیهم السلام) وتسلیم ایشان شدن وورع اجتهاد وطمأنینه وتلاش وانتظار قائم را داشتن.(۳۳)
۱. حیطة شناخت که تجلی گاه بینش انسان ها می باشد؛ ۲. حیطه عاطفه که گرایشات انسانی را جهت می بخشد؛ ۳. حیطة رفتار که اعمال وکردار آدمی را شکل می دهد.
۱ - ۳. حیطة شناخت
اگر انسان خود را شناخت، به معرفت پروردگار نائل خواهد آمد واز جمله ویژگی های زمینه سازان ظهور، شناخت حقیقی خداوند متعال است. حضرت علی (علیه السلام) در این باره فرموده اند: «مردان مؤمنی که خدا را در کمال شایستگی شناخته اند وایشان، یاوران مهدی در آخر الزمان اند.» (۳۴)
پس از شناخت خدای متعال، شناخت حجت وامام او در روی زمین برای هدایت انسان ها از مهم ترین وظایف مؤمنان محسوب می شود؛ چرا که «هر کس امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است».(۳۵)
شناخت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به سبب ویژگی های خاصی هم چون ولادت پنهان، زیست پنهان، امتحانات سخت ودشوار و... از اهمیتی دو چندان برخوردار است.(۳۶)
کسی که خود را مهیای ظهور حضرت می سازد درمرحلة اول با شناخت صحیح، انگیزة لازم ایمان وعمل صالح را به دست می آورد واین شناخت، زمینه ساز اقدامات بعدی در زمینة گرایشات وکردار فردی است.
کسب معرفت صحیح به دریافت عقلی افراد باز می گردد. البته باید توجه داشت مراد از عقل در این موارد، عقل اجتماعی ودرکارهای اجرایی نیست که معمولاً برترین آن به مردان نسبت داده می شود؛ بلکه مراد، عقلی است که با آن به کسب کمالات پرداخته می شود ودر این زمینه، مردان وزنان تفاوتی ندارند.(۳۷)
بنابراین کسی که به شناخت ومعرفت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ره نیابد، نشان گر آن است که خدای خود را نشناخته است وکسی که خدای خود را نشناسد، از دین گمراه گردیده است.(۳۸) برای درک معرفت صحیح باید از خدای متعال کمک ویاری خواست(۳۹) وچنان که خواهیم گفت ره یافتن زنان در این زمینه از طریق عاطفه واحساسات هموارتر است.
۲ - ۳. حیطة عاطفه
دوستی ومحبت از شناخت ناشی می شود وشناخت صحیح خدا وائمه معصومین (علیهم السلام) ایجاد محبت ومودت می نماید.
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «هر چیزی پایه واساسی دارد واساس محبت ودوستی ما شناخت اهل بیت است».(۴۰)
بنابراین، محبت نشانة ایمان کامل است. هم چنین امام صادق (علیه السلام) در مورد قول خداوند متعال که می فرماید: (ومن یطع الله ورسوله) فرمودند: در مورد ولایت علی (علیه السلام) وائمه بعد از ایشان است که پس از آن خداوند فرمود: (فقد فاز فوزاً عظیماً).(۴۱)
ولایت به معنای قبول امامت وسرپرستی ائمه (علیهم السلام) است ووظیفة منتظران نسبت به امام غایب، احترام خالصانه به آن حضرت است که با شنیدن لقب قائم، به احترام آن حضرت بلند شوند(۴۲) وآمادگی خود را برای همراهی حضرت اعلام نمایند. ایجاد ارتباط عاطفی با امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در زنان بسی آسان تر از مردان می باشد؛ چرا که زنان در بخش دل وقلب وگرایش وجذبه موفق تر از مردان اند(۴۳) وانعطاف پذیری زنان در این رابطه بیشتر از مردان است. لذا پس از شناخت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بهتر وراحت تر می توانند با او ارتباط روحی برقرار سازند وشاید به همین دلیل مدعیان دروغین ارتباط با امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از این حربة عاطفی در زنان سوء استفاده می کنند که برای مبارزه با این سوء استفاده ها باید کیفیت شناخت وارتباط صحیح با امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را در جامعه ترویج نمود.
عشق ورزیدن به امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تنها در ارتباط با آن حضرت خلاصه نمی شود؛ بلکه وجود هر کس که سرشار از عشق امامت وولایت است، خود را سرا پا مهیای خدمت گزاری برای حضرت می نماید ودر زمان غیبت نیز خدمت به یاران حضرت را سر لوحة کارهای خود قرار می دهد.(۴۴)
زنان به دلیل ظرافت وگرایش قلبی، دارای انعطاف بیشتر ویا حداقل همسان با مردان در جنبة ذکر می باشند(۴۵) واین ذکر است که موجب تذکر ومعرفت الهی می گردد.
در جامعة اسلامی، کارهای اجرایی خانواده بر عهدة مرد نهاده شده، اما اساس خانواده که بر مهر ومحبت بنا شده است بر محوریت زن می چرخد. اگر زنان جامعة اسلامی، مهر ومحبت خدایی را در خانه پیاده نمایند، اساس جامعة اسلامی نیز بر پایة محبت خدا وامام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) شکل می گیرد.
متمرکز نمودن گرایشات به سوی هدف متعالی خدمت گزاری به امام ویاران آن حضرت، موجب تمرکز افکار ونیروهای آدمی می شود وموجب وحدت شخصیت می گردد.(۴۶) همین امر موجب می شود تا یاران حضرت، افرادی محکم واستوار گردند وبراساس آن چه در روایات آمده؛ «قلب های ایشان هم چون پاره های آهن است».(۴۷) این دل ها در مقابل دشمنان، سخت ومحکم است، ولی برای دوستان پر از محبت ومودّت می باشد. این همان خصوصیتی است که برای یاران پیامبر اعظم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) بر شمرده شده است: (محمد رسول الله والذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم).(۴۸)
در دیگر روایات، فضیلت وبرتری یاران قائم بر اهل هر زمانی بیان گردیده است. امام سجاد (علیه السلام) در این باره فرموده اند: «غیبت دوازدهمین ولی خدا از اوصیاء رسول الله (صلّی الله علیه وآله وسلّم) وائمه بعدش ادامه پیدا می کند. ای اباخالد، همانا اهل زمان غیبت امام، به امامت امام غایب معتقد می باشند ودر انتظار ظهورش به سر می برند؛ ایشان با فضیلت ترین اهل هر زمانی هستند؛ زیرا خداوند متعال به ایشان عقل وفهم ومعرفتی عطا کرده که غیبت، نزد ایشان هم چون، مشاهده است».(۴۹)
۳ - ۳. حیطة رفتار
رفتار انسان، نمایان گر افکار وعقاید او است. یکی از وظایف مهم منتظران، خودسازی ومراقبت بر رفتار خویشتن است تا در پی آن دیگران وجامعه نیز به رفتار صحیح متمایل شوند. رفتار صحیح، نتیجه گرایشات درست، وگرایش های صواب در سایة اعتقاد نامناسب ایجاد می شود.
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «شما صالح نمی شوید تا معرفت پیدا نکنید ومعرفت پیدا نمی کنید تا باور واعتراف نداشته باشید وباور واعتراف نخواهید داشت تا تسلیم نشوید».(۵۰)
رفتار وکرداری از مؤمن منتظر قابل پذیرش است که با قوانین اسلام مطابق باشد. به عبارت دیگر، انسان مؤمن، خود را تسلیم اوامر الهی می نماید واحکام ودستورات الهی را در حد فهم ودرک خود به اجرا در می آورد ودر مواردی نیز که برای او درک پذیر نیست، گردن می نهد وسرا پا تسلیم اوامر الهی می شود.
البته این بدان معنا نیست که تفکر، تعقل وتدبر را کنار گذارد وچشم وگوش بسته هر فرمانی را بپذیرد؛ بلکه باید نسبت به آن چه وظیفة او است، آشنا گردد وبا استفاده از ابزار عقل وفهم، درصدد دست یابی به احکام اسلام برآید وچنآن چه در مواردی نسبت به صدور حکمی جزم پیدا نمود، ولی به حکمت آن دست پیدا نکرد، خود را تسلیم اوامر الهی نماید وبه دلیل عقل گریزی برخی مسائل به مقابله با آنها نپردازد.
امام سجاد (علیه السلام)، منتظران عصر غیبت را با این صفت می ستاید که خداوند متعال به ایشان عقل وفهم ومعرفت فراوان عطا کرده است.(۵۱)
یکی از عوامل خودسازی، حفظ خویشتن از انجام محرمات الهی است، این فرمایش گوهربار حضرت علی (علیه السلام) است که می فرماید: «دوری کردن از بدی ها بهتر از انجام خوبی هاست».(۵۲)
یکی از خطرات جدی که مسلمانان عصر غیبت را تهدید می کند، واقع شدن در فتنه ها وآزمایشاتی است که امکان دارد دین آنها را تباه وخراب نماید. امام صادق (علیه السلام) این خطر را چنین گوشزد می فرمایند: «در آینده مبتلا به شبهه ای می شوید، بدون وجود نشانه وپرچمی که دیده شود وحضور امامی که هدایت کند، از این وضعیت نجات نمی یابد، جز کسی که دعای غریق بخواند». عبد الله بن سنان از آن حضرت سؤال می کند، امام می فرماید: «یا الله، یا رحیم، یا مقلب القلوب، ثبت قلبی علی دینک».(۵۳) زمان غیبت دارای شرایط حساس وخطرناکی است که در صورت غفلت، اهل ایمان در مهلکات آن واقع می شوند وبدون توجه، ایمان از قلب های آنها خارج می شود. بنابراین مؤمنین باید با تمسک به دین خود لحظه ای از یاد خدا وامام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) غافل نشوند. دین داری واعتقاد صحیح به غیبت وامامت، کار دشواری است که فقط از افراد اهل یقین وبا استقامت ساخته است.(۵۴)
بهترین راه مقابله، تقویت مبانی اعتقادی ودر پرتو آن ایجاد معرفت ومحبت حقیقی اهل بیت (علیهم السلام) در دل مردم برای گسترش عمل به احکام اسلامی است.
زنان در این رابطه دارای نقش اساسی هستند ومی توانند با اقدامی اساسی در این زمینه به کسب معارف اسلامی والهی بپردازند وآنها را در مورد خود وسپس با تأثیرگذاری درخانواده پیاده نمایند؛ چرا که نقش فردی زن در خانواده بسیار مؤثر می باشد وبا اصلاح خانواده ها، جامعه اسلامی نیز به رشد وتعالی مطلوب خواهد رسید ومنتظران واقعی امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) رشد خواهند نمود.
انسان دین دار در پرتو دین در برابرتحریف ها وشبهه افکنی ها، عملکرد دینی خود را رها نمی کند وبا صبر وشکیبایی، دین خود را حفظ می نماید وبا ذکر خدا وائمه (علیهم السلام) سعی در حفظ خود ودیگران می نماید. بنابراین یک فرد منتظر، ضمن اصلاح خود، به اخلاق نیک اسلامی مزین می شود وبا عمل به وظایف فردی خویش، احکام ودستورات قرآن را به کار می بندد(۵۵) وظایفی که فرد نسبت به امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به عهده دارد، در کتاب مکیال المکارم تحت ۸۰ عنوان بیان گردیده است.(۵۶)
در عصر حاضر، احیای علوم اهل بیت (علیهم السلام) توسط زنان در خانه ها، بسیار آسان گردیده است. در مرحلة اول، استفاده از کتاب های احکام مراجع تقلید برای عمل کردن به احکام وسایر کتاب های اسلامی با هدف ارتقای سطح علمی ودر مرحله بعد، استفاده از رسانه های ارتباط جمعی، به راحتی امکان پذیر است.
۴. زمینه سازی زنان در خانواده
زن به منزله محور اساسی خانواده که بنیان گذار رحم وقرابت است شالودة خانواده را بنیان می گذارد وتأثیرات روحی وروانی زن را نمی توان در خانواده از نظر دور داشت.
تأثیر زن را در خانواده می توان از جنبه های مختلف وبه صورت مشهود، در نقش مادر وهمسر در نظر گرفت. با توجه به اهمیت این دو نقش اساسی که در قرآن نیز بدان اشاره شده است به بررسی نقش زنان در زمینه سازی ظهور می پردازیم.
۱ - ۴. مادران، مربیان نسل آینده
اسلام، اهمیت ویژه ای برای مادران قائل شده است ودر قرآن کریم، ضمن سفارش نیکی به پدر ومادر، برای مادر جایگاه ویژه ای قرار می دهد؛ چرا که مادر با گوشت وجان خود فرزند را درون خود پرورش می دهد وسختی حمل را بر دوش می کشد وپس از آن با شیر خود کودکش را تغذیه می نماید.(۵۷)
حضرت امام، شغل مادری را شریف ترین شغل می شمارند: «این مادر که بچه در دامن او بزرگ می شود، بزرگترین مسئولیت را دارد... شریف ترین شغل در عالم، بزرگ کردن یک بچه است وتحویل دادن یک انسان است به جامعه».(۵۸)
مادر می تواند با اعمال ورفتار خود، کیفیت بندگی وحمایت از امام را به فرزندان بیاموزد؛ هم چنان که امام حسن مجتبی (علیه السلام)، شبانگاه تا صبح گاه، نظاره گر مادر خویش، حضرت زهرا (علیها السلام) است که از شب تا صبح به عبادت خدا مشغول است ودر حق همسایگان دعا می کند.(۵۹)
مادر که جلوه گاه عشق به خدا وامام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است وهر صبح گاه خود را با دعای عهد، آغاز می نماید ولقمه ای بدون نام خدا بر نمی دارد، گامی جز برای رضای خدا بلند نمی کند، ساعات شب وروز خود را با یاد خدا وامام زمانش درخدمت همسر وفرزندانش قرار می دهد، به طور مسلم جلوه گاه تعلیمات نوربخش اسلام می باشد وتأثیرات عمیق باطنی بر روی خانواده خود خواهد نهاد.
دعوتی که بر پایه مهر ومحبت باشد، همواره پذیرفته می شود ومادر به دلیل جایگاه عاطفی که در خانواده دارد، همواره می تواند جلوه گاه جمال الهی وبهترین انتقال دهندة علوم ومعارف اهل بیت (علیهم السلام) باشد.
مادران می توانند با استفاده از شیوه های جدید تربیتی، ضمن تعالی خود، تربیت فرزندان را نیز دو چندان نمایند. جایگاه ارزشی مادران در اسلام چنان بالاست که فردی نزد پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) آمده واز ایشان پرسید: به چه کسی نیکی کنیم؟ پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) فرمودند: به مادرت ومرتبة چهارم که مرد پرسید، پیامبر فرمودند به پدرت(۶۰) تربیت فرزندان صالح دردامان مادران موجب مباهات وافتخار پیامبر اعظم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) در روز قیامت به زیادی امت خود خواهد بود(۶۱)
۱ - ۱ - ۴. فرزندان، آینده سازان منتظر
والدین، محصول زندگی خود را در فرزندان خود جست وجو می نمایند ولذا برای رشد وتربیت آنها به اموری اقدام می کنند که به نظرشان ضروری می رسد. برخی اولیا، تنها به خوراک وپوشاک فرزندان خود اهمیت می دهند، ولی برای بعضی دیگر تعلیم وتربیت فرزندان شان نیز اهمیت دارد.
کسانی که برای تعلیم وتربیت فرزندان خود اهمیت قائل اند ممکن است از دو طریق مستقیم یا غیرمستقیم به تربیت فرزندان خود همت گمارند؛ البته آن چه دراوایل سنین کودکی مورد نظر است، بیشتر تعلیم غیرمستقیم می باشد.
فرزندان در سنین طفولیت وکودکی تحت تأثیر خانواده قرار دارند واز خانواده الگو می پذیرند. بنابراین، برخورد صحیح خانواده با یک دیگر وآموزش غیرمستقیم که فرزندان از راه الگوپذیری فرا می گیرند، تأثیر شگرفی در آینده آنان دارد.
در اهمیت وکیفیت تعلیم وتربیت همین بس که «برای دگرگون ساختن یک ملّت، هیچ راهی سریع تر وساده تر از دگرگون ساختن نظام تعلیمی وتربیتی آن ملّت نیست».(۶۲)
بنابراین، خانواده ها ونظام تعلیم وتربیت اسلامی در کیفیت آموزش باید نهایت دقت را به خرج دهند تا نسل آینده با اهداف نهایی اسلام تربیت شوند ونسلی سر گشته وبی هدف بار نیایند.
اساس اولیه تربیت در خانواده بنا نهاده می شود؛ چنآن چه پدر ومادر تمام توجه خود را برای تربیت صحیح فرزندان به کار گیرند، می توانند از تأثیرات منفی محیط به شدت کاسته وبا ابراز محبت وپیوند عاطفی با فرزندان خود در شرایط بحرانی، یاری گر آنها باشند وبا ایجاد تفریحات سالم برای آنها از روی آوردن فرزندان خود به فساد جلوگیری نمایند.
باید با انتقال معارف مهدوی(۶۳) از راه حفظ حدیث، تلاوت روزانة قرآن برای امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، حفظ وتلاوت دعا برای سلامتی امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) اهمیت مسئله را برای کودکان گوشزد نماییم.
۲ - ۴. همسران، یاوران یار
ازدواج، از سنت های پسندیدة اسلام است که زن ومرد را در کنار هم قرار می دهد. خداوند، وجود زن را در کنار مرد، مایة آرامش قرار داده است: «واز نشانه های او این که از (نوع) خودتان همسرانی برای شما آفرید تا به وسیلة آنها آرام گیرید ومیان تان دوستی ورحمت نهاد».(۶۴)
طبیعت زن به دلیل ظرافت، متقاضی محیط آرام وامن است وطبع پرتوان مرد، تاب وتحمل محیط های سخت کاری را دارد. بر همین اساس پیامبر اعظم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) در ابتدای زندگی حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) وحضرت علی (علیه السلام)، کارهای داخل منزل را به حضرت فاطمه (علیها السلام) وکارهای بیرون را به حضرت علی (علیه السلام) واگذار نمود که موجب خرسندی حضرت فاطمه (علیها السلام) شد؛ چرا که از برخورد ومعاشرت با مردان معاف شده بود.(۶۵)
مردان به لحاظ قوت بدنی وشرایط خاص، مسئولیت جهاد ودفاع را بر عهده دارند، اما زنان به دلیل ظرافت طبع وتوانایی کم بدنی از جهاد در میدان جنگ معاف شده اند، اما در مقابل، مسئولیت دیگری برای آنان به منزلة جهاد معین شده است وآن «خوب شوهرداری کردن»(۶۶) می باشد.
چنآن چه زنی به وظایف اولیه خود خوب عمل نماید ودر شرایط عادی از همسر خود اطاعت کند ودر بیرون از منزل نیز با رعایت حجاب وعفاف در وظایف اجتماعی مشارکت نماید، همسر نیز می تواند به خوبی به وظایف اسلامی خود عمل نماید.
نقش دیگرِ زنان، در شرایط بحرانی، جنگ ودفاع است که مردان، وظیفة دفاع از دین وسرزمین خود را بر عهده دارند. در این زمان، زنان باید نقش خود را در پشت صحنه به خوبی ایفا نمایند. زنانی که خود را منتظران حضرت می دانند، باید در تمامی صحنه ها در کنار همسر خود باشند وضمن یاری او، در تربیت فرزندان صالح ورشد وتعالی دینی همسر خود بکوشند وهم پای ایشان در یاری حضرت حجت (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) کوشا باشند.
پایداری زنان در صحنه های پشت جبهه ودر سنگر خانه داری وهمسرداری، مایة پشت گرمی مردان است وبنیان خانواده را محکم می نماید، وبه واسطة استحکام خانواده که جامعة کوچک به شمار می رود، اجتماع انسانی نیز مستحکم می گردد وامکان اجرای احکام اسلامی وعدالت منتظر (مورد انتظار) فراهم می آید.
۴. زمینه سازی اجتماعی ونقش زنان
معرفت اجتماعی از مهم ترین اموری است که رغبت عمومی را تشکیل می دهد(۶۷) وچنان چه معرفت اجتماعی دربارة حضور امام در جامعه ایجاد نشده باشد؛ هم چنان که ائمه معصومین (علیهم السلام) در زمان خود دچار غربت گشته ومردم، آنها را تنها گذاشتند ویاری نکردند واین امر موجب غیبت امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) گردید، باز هم موجب تداوم غیبت خواهد شد.
معرفت اجتماعی مبنی بر این که ظهور انسان کامل - حضرت بقیة الله الاعظم (ارواحنا له الفداء) - موجب از بین رفتن بی عدالتی ها، ظلم وستم ها وجای گزین شدن عدالت وامنیت و... می گردد، باعث ایجاد هدف مشترک می گردد وانسجام جامعة مهدوی را در پی دارد.
پس از شکل گیری جامعة مهدوی با پشتوانة ایمان، باید در صدد تقویت روحیه جهادی در بین مردم بود، که از طریق آگاهی های مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی شکل می گیرد. طرح زمینه سازی برای قیام امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) دارای دو جنبه است:
۱. رشد ایمانی، جهادی وآگاهی سیاسی که جبهة مقابل، فاقد آن است؛
۲. تشکیلات سیاسی، نظامی، اقتصادی برای رویارویی با دشمن؛ هر چند قدرت برابری با جبهة جهانی دشمن را نداشته باشد.(۶۸) فعالیت های اقتصادی ونظامی برای آمادگی فیزیکی لازم است؛ هر چند نیروهای مسلمان از سلاح ایمان بهره می گیرند، ولی از آماده سازی امکانات مورد نیاز غفلت نمی ورزند؛ چرا که پیام آسمانی آنها فرموده است: «هر آن چه در توانایی دارید به کار بندید». مهیا کردن بستر لازم در ابعاد یاد شده از وظایف جامعة اسلامی است. (۶۹)
بر خلاف کسانی که تصور می کنند باید فساد شدید جامعه را فرا گیرد تا زمینة ظهور فراهم آید؛ جامعة اسلامی بایستی با به کار بردن تمامی امکانات، سعی در آمادگی ورشد انسان ها برای فراهم آوردن بستر لازم برای ظهور کند.
زنان با توجه به مواهب طبیعی خود، باید در جهت سرشت خاص خود بکوشند ودر راه تکامل بشر به نقش خود که بزرگ تر از نقش مردان است، اهمیت دهند وبی تفاوت از کنار آن نگذرند.(۷۰) زنان به منزلة جزئی از اجتماع، باید علاوه بر نقش فردی، به نقش اجتماعی خود نیز توجه داشته باشند وخود را از اجتماع بر کنار ندانند؛ چرا که دین برای انسان، هویت جمعی قائل است ودر این رابطه، یک سلسله وظایف جمعی را مطرح می نماید: «جز این نیست که مؤمنان کسانی اند که به خدا وپیامبرش گرویده اند وهنگامی که با او بر سر کاری اجتماع کرده اند، تا از وی کسب اجازه نکنند، نمی روند».(۷۱)
در آیة شریفه، مؤمنین راستین را افرادی می داند که علاوه بر اعتقاد به خدا ورسول، در امور اجتماعی نیز شرکت دارند وبدون کسب اجازه از رهبر، از حضور در اجتماع خودداری نمی کنند.
این امر، نشان گر حضور دائمی مؤمنان در اجتماع است که بیان (الذین آمنوا) همه مؤمنان اعم از مرد وزن را در برمی گیرد. البته در مواردی که زنان نقش اساسی داشته باشند، بر حضور زن تأکید می نماید؛ مثل زمان نزول قرآن که حرمت زن محفوظ نبود؛ بیش از حد انتظار بر مسئله زن تکیه نمود وبر نقش زنان در تثبیت ادیان الهی انگشت نهاد(۷۲)
در اجتماع عرب شایع بود که برای زنان در اجتماع، احترام چندانی قائل نبودند، ولی دین اسلام زنان را در امور اجتماعی مشارکت داد.
۱ - ۵. رابطة نقش های اجتماعی ووظایف زنان
حضور زنان در اجتماع، برای زمینه سازی ظهور، در صورتی مورد قبول امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است که مطابق با موازین اسلامی باشد.
مهم ترین وظیفة زنان در این زمینه، رعایت تقوا وگسترش عفاف وتقوا در جامعه است؛ چرا که حضور زن در اجتماع با عرضة اندام جنسیتی موجب فساد می گردد وامنیت روانی را از بین می برد.
حفظ حجاب وارزش انسانی زن از مهم ترین عوامل موفقیت زن در اجتماع به مثابة انسان است که می تواند حضور او را در کنار مردان، یکسان قرار دهد وموفقیت او را در عرصه های مختلف تضمین نماید وگرنه زن هم چون کالایی بی ارزش در کنار سایر کالاها قرار خواهد گرفت.
یکی از نمونه های تدبیر اجتماعی زنان در قرآن، ملکة سبا می باشد که هنگام مشورت با فرماندهان خود وقتی که با نظر آنان مبنی بر توان زیاد بر جنگ مواجه شد، با تدبیری زیرکانه گفت: پادشاهان چون به شهری درآیند، آن را تباه وعزیزانش را خوار می گردانند. ودر مقابل، با فرستادن هدیه ای به سلیمان وبا تأمل در عملکرد او، به دین الهی گروید. (۷۳)
حضور زن در عرصه های مختلف اجرایی، به جز در مواردی که اسلام به دلایل خاص برای حفظ جایگاه زن ممنوع کرده است، نه تنها اشکالی ندارد، بلکه واجب است.(۷۴)
زنان با حضور خود در اجتماع می توانند، سایر افراد را راهنمایی نمایند. در مرحلة اول با گفتار، سخنرانی ومقالات علمی، افراد را با مقام ومنزلت زن در فرهنگ مهدوی آشنا کنند وجامعة عظیم زنان را با رسالت بزرگ خود آشنا سازند.
در مرحلة بعد با امر به معروف، افراد را به انجام واجبات وکارهای نیکو دعوت نمایند وارزش زن ورابطة معنوی با امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را گوشزد کنند وبا نهی از منکر از انجام اعمالی که قلب امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را می آزارد، نهی نمایند.
«هر گاه عده ای کارهای نیکو را انجام دهند وبر آن مواظبت نمایند؛ عده ای ناخودآگاه الگو می گیرند وپیروی می کنند ودر این آثار ظاهری، نوعی یاری امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نهفته است». (۷۵)
عملکرد صحیح زنان نه تنها تأثیر مثبت بر سایرین دارد، حتی می تواند آنها را در زمرة یاران خاص وویژه امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) قرار دهد. در روایات به این مهم اشاره شده است؛ مبنی بر این که تعدادی از زنان در میان یاران حضرت حضور دارند(۷۶)؛ ضمن این که تعدادی نیز برای مداوای زخمی ها به یاری حضرت می شتابند. براساس روایتی از امام صادق (علیه السلام) برخی از زنان در هنگام ظهور امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) زنده می شوند وبا حضرت رجعت خواهند کرد، که نام تعدادی از آنها در روایات بیان شده ونام برخی به میان نیامده است(۷۷) علاوه بر این زنانی پیش گام در این زمینه وجود دارندکه به دلیل صلاحیت وآمادگی های قبلی، همراه حضرت عیسی (علیه السلام) به زمین فرود می آیند، که تعداد آنها ۴۰۰ نفر بیان گردیده است.(۷۸)
زنان برای ایفای نقش مؤثر برای ظهور امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) باید با وظایف عمومی منتظران آشنا گردند وپس از آن، برای عملکرد بهتر، با نقش های عمومی وهم چنین ویژة زنان آشنایی بیشتر پیدا کنند.
علاوه بر این، زنان می توانند برای حضور در رکاب امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ضمن رعایت تقوای الهی با خواندن دعای عهد در چهل صبح، خود را در زمرة یاران حضرت قرار دهند ودر صورت وفات می توانند به دنیا رجعت نمایند ودر رکاب حضرت قرار گیرند.(۷۹)
۲ - ۵. نقش فرهنگی زنان
فرهنگ جامعه، روح وحقیقت نظام اجتماعی را شکل می دهد که شامل ارزش ها، شناخت وایدئولوژی آن مکتب است(۸۰) سه عنصر اصلی فرهنگ عبارتند از:
۱. اصول دین (توحید، نبوت ومعاد)؛
۲. ارزش های ثابت؛
۳. شیوه های رفتاری برخواسته از ارزش ها.(۸۱)
پایه واساس امور فرهنگی را تعلیم وتربیت تشکیل داده واجتماع نیز بر همین اساس استوار می گردد.
سایر امور سیاسی، نظامی، اقتصادی نیز تحت تأثیر امور فرهنگی قرار دارند(۸۲)
پیامبر اعظم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) پس از بعثت، برای تبلیغ دین اسلام به کار فرهنگی گسترده پرداختند که با پایه گذاری اصول دین آغاز شد.
پس از حضرت علی (علیه السلام) اولین کسی که به پیامبر، ایمان آورد، همسرش، حضرت خدیجه بود که با همه وجود به حمایت از ایشان پرداخت ودر مقابل عقاید تمامی مشرکان ایستادگی نمود.
یکی از عوامل مهم موفقیت اسلام، فرهنگ انتظار است که از قیام امام حسین (علیه السلام) نشأت گرفته است ومی توان گفت: «فرهنگ عاشورا، زمینه ساز فرهنگ انتظار است».(۸۳)
تداوم خط فکری شیعه پس از رحلت پیامبر اعظم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) واجرای آن توسط حضرت علی (علیه السلام) با قیام عاشورا وخون امام حسین (علیه السلام) آبیاری گردید وبا فرهنگ انتظار تا عصر حاضر تداوم یافته وهمواره با آزمایش انسان ها به گونه های مختلف همراه بوده است.
نقش زنان در پیش برد احکام اسلامی جایگاه ویژه ای دارد. در شرایط بحرانی که دست مردان بسته می شد، زنانی هم چون حضرت زهرا (علیها السلام) وحضرت زینب (علیها السلام) با تبلیغات خود به حمایت از امام خود وآگاه سازی مردم می پرداختند.
زنان همواره در دفاع از اسلام وارزش های اسلامی مشارکت داشته اند ودر پیروزی انقلاب اسلامی نیز سهم قابل ملاحظه ای ایفا نمودند. امام خمینی قدس سره در این باره فرموده اند: «... در مملکت ما این طور شد که بانوان هم دوش، بلکه جلوتر از مردها از خانه ها بیرون آمدند ودر این راه اسلامی زحمت کشیدند ورنج دیدند...».(۸۴)
۱ - ۲ - ۵. تهاجم فرهنگی
یکی از راه های مؤثر دشمنان برای سلطه بر کشورهای اسلامی، تسلط فرهنگی است که دشمن از تمامی ابزارهای خود برای تخلیة فکری وفرهنگی جامعه، خصوصاً جوانان بهره می جوید.
از مهم ترین عوامل تهاجم فرهنگی غرب، تغییر شناخت ها وباورها، دگرگونی ارزش ها وگرایش هاست که در پی آن، رفتارها وکردارها نیز تغییر خواهد کرد.(۸۵) این در حالی است که غرب، خود گرفتار بحران فرهنگی است وبه جای حق، انسان را جانشین ساخته وقانون را جای گزین دین نموده وبه جای ارزش های الهی، اصالت سود وترّقی مذهب را به اخلاق وهدونیسم (لذت جویی ولذت گرایی) تبدیل نموده است.(۸۶)
یکی از اهداف دشمن، مبارزه با فرهنگ انتظار می باشد؛ چرا که به تأثیر آن بر افکار، عقاید ورفتار مردم پی برده است.
هم اکنون دشمن با حربه های مختلف درصدد مبارزه با اسلام برآمده وبه علت تأثیر شگرف اعتقاد مهدوی، به مبارزة اساسی با این تفکر در سطح جهانی پرداخته وتا کنون بیش از پانصد اثر اعم از: فیلم، نمایش نامه، آهنگ وداستان(۸۷) برای تحریف پیش گویی های نوستر آداموس در ارائه چهرة وحشتناک از امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وجنگ افروزی ایشان ارائه شده است؛ در حالی که روایات اسلام، بیان گر ایجاد وحدت کلمه در سایة ظهور امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) می باشد.
امام (علیه السلام) در تأویل آیه (وقاتلوهم حتی لا تکون فتنة ویکون الدین کلّه لله)(۸۸) می فرماید: امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) مبارزه می کند، تا وقتی که اختلاف از بین ملل وادیان برداشته شود وتمامی دین، یک کلمه گردد.(۸۹)
هم اکنون تأثیرات تهاجم فرهنگی دشمن در جوامع اسلامی مشهود است ودشمن از راه های گوناگون به خصوص رسانه های ارتباطی از قبیل: ماهواره، اینترنت، فیلم ها ونوارهای مبتذل و... درصدد تخریب فرهنگ اسلامی برآمده وبیشترین اهداف دشمن بر روی زنان وجوانان متمرکز شده است؛ چرا که دشمن به خوبی دریافته که بهترین راه برای دست یابی به اهداف شوم خود، تخریب زیرساخت ها وبنیان های زیرین جامعه است که شامل جوانان وزنان جامعه می باشد. تأثیر تهاجم فرهنگی در این روایت رسول اعظم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) مشاهده می شود که ضمن هشدار به امت خود در آخر الزمان می فرماید: «حال شما چگونه خواهد بود، زمانی که زنان شما فاسد شوند وجوانان شما به فسق وجور گرایند وشما امر به معروف ونهی از منکر ننمایید. به پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) گفته شد: ای رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) آیا چنین خواهد شد؟ فرمود: آری وبدتر از این خواهد شد! حال شما چگونه خواهد بود، زمانی که شما معروف را منکر، ومنکر را معروف پندارید؟»(۹۰)
از این قبیل احادیث در مورد زمان قبل از ظهور وارد شده که بیان گر عملکرد نادرست برخی از مردم است واین مهم، وظیفة سایرین را برای راهنمایی امت گوشزد می نماید.
۲ - ۲ - ۵. وظیفة بانوان در مقابل تهاجم فرهنگی
فعالیت های گستردة دشمن برای ایجاد فساد در جامعة اسلامی واز بین بردن فرهنگ انتظار، وظیفة خطیر عمومی را در حوزه های علمیه ومراکز آموزشی - پژوهشی گوشزد می نماید.
پژوهش های علمی - تحقیقی در این زمینه باعث روشن گری در سطوح مختلف علمی از جمله آموزش وپرورش وآموزش عالی می گردد ودر نتیجه، موجب آگاهی قشر عظیمی از مردم خواهد شد. برای آگاهی در سطح عموم نیز می توان از رسانه های جمعی به خصوص صدا وسیما با اجرای برنامه های مختلف اجرایی، فیلم، داستان و... بهره جست وسطح آگاهی عمومی، خصوصاً زنان را نسبت به مسئله انتظار، مهدویت و... بالا برد.
گسترش معارف ناب محمدی بین زنان، می تواند جامعه را تحت تأثیر قرار دهد؛ زیرا نه تنها زنان، نصف جامعه را تشکیل می دهند، بلکه بر نصف دیگر جامعه تأثیرگذار هستند واز طریق عقل دینی وعاطفی می توانند تحولات اساسی در افکار فرهنگی جامعه ایجاد نمایند وبا گرایشات دینی - مذهبی، جوانان را جذب مبانی جذاب دینی وفرهنگ انتظار مهدوی نمایند.
حضور زنان در مجامع علمی، به خصوص علوم اسلامی، در حوزه ودانشگاه برای پرورش اعتقادات اسلامی در جامعه، به خصوص در زمان حاضر که بیش از نصف جمعیت دانشگاه ها را دختران تشکیل می دهند، نقش اساسی دارد.
اعتقاد مذهبی، باور وشناخت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از مبانی فرهنگی است که زیربنای ارتقای فرهنگی را تشکیل می دهد وموجب ثبات عقیده افراد به مهدویت وسازندگی افراد می شود تا آن جا که یارانی خاص را شکل می دهد.
در روایات، یاران امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) این چنین معرفی شده اند: آنها در آسمان، شناخته شده اند ودر زمین (تا آمدن حضرت) ناشناخته می مانند.(۹۱)
هم چنین ایشان دارای شخصیتی بی نظیر وپیش گام در کارهای خیرند.(۹۲)
نقش اساسی زنان در ترویج فرهنگ مهدوی را می توان در دو بعد کلی جست وجو نمود:
ابتدا تبلیغات صحیح دربارة فرهنگ مهدوی وجلوگیری از ترویج افکار وعقاید نادرست که تحت عنوان اسلام منتشر می گردد. چه بسا در این میان عده ای به نام ملاقات با امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وتحت تأثیر قراردادن بانوان، آنها را منحرف سازند ودر پناه آن به گمراه وفاسد نمودن عده ای اقدام نمایند.
بهترین راه برای جلوگیری از این گونه مفاسد، ترویج معارف ناب محمدی است که برای تحقق آن باید از طریق شناخت ومعرفت حقیقی امام، همراه با انتظار صحیح وسازنده بهره جست.
برای گسترش فرهنگ اسلامی می توان به مجالس دسته چمعی یا اردوهای زیارتی فرهنگی اقدام نمود؛ زیرا در چنین مجالس واردوهایی که به نام ائمه معصومین (علیهم السلام) برپا می شود، پذیرش دینی مردم بیشتر گشته وبا رفتن به مشاهد مشرفه وارتباط مستقیم با چنین اماکنی، امکان ارتباط معنوی بیشتر می شود.
برگزاری مجالس مذهبی، به خصوص مرتبط با امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) هم چون دعای ندبه، دعای عهد، زیارت آل یس وتفسیر آیات قرآن کریم، خصوصاً آیاتی که مرتبط با امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) می باشد مردم را با فرهنگ قرآنی - مهدوی، بیشتر آشنا می سازد.
راه دیگر انتقال معارف مهدوی به نسل جدید، بالابردن فرهنگ کتاب خوانی است که با عرضة محصولات فرهنگی (اسلامی - مهدوی) می توان آنها را به فرهنگ مهدوی علاقه مند نمود.
بعد دیگر فرهنگی که گاه کمتر مورد توجه قرار می گیرد، ابعاد تأثیرگذار در تفکر وعملکرد اسلامی است. یکی از دلایل دور شدن از فرهنگ اسلامی، شرایط محیطی می باشد که با ایجاد تحول در آن، ابعاد بسیاری از مشکلات فرهنگی حل خواهد شد. برای مثال، کیفیت معماری در فرهنگ اسلامی است که در زمان های گذشته خانواده های متشرع با ساختمان های بیرونی - اندرونی مانع اختلاط زنان ومردان نامحرم می شدند، ولی هم اکنون با تهاجم فرهنگی غرب، ساختمان ها به شکل اُپن (باز) در آمده است.
انتقال این گونه فرهنگ ها از هم اکنون می تواند زمینه ساز ظهور باشد وزنان به دلیل طبع ظریف وهنرمند خود می توانند با معماری جدید اسلامی وتنوع بخشی به کیفیت خانه سازی وتزئینات داخلی آن، تحولات اساسی در فرهنگ متأثر از فرهنگ غرب ایجاد نمایند.
مسئله دیگر، تغییر پوشش سنتی قدیم به پوشش نامتناسب تنگ وبدن نما است که در روایات آخر الزمان نیز مورد نکوهش قرار گرفته است(۹۳) وبرای تغییر آن به پوشش متناسب اسلامی می توان با ارائه پوشش های زیبا ومتنوع جدید اسلامی، جای گزین های مناسبی برای پوشش های نیمه عریان ونامناسب به ارمغان آمده از غرب قرار داد.
۳ - ۵. نقش سیاسی زنان
سیاست جامعة اسلامی بر اساس مصالح دنیوی واخروی است وامام وحاکم اسلامی برای تحقق این مهم اقدام می نمایند. از صدر اسلام تا کنون تنها در دورة پیامبر اعظم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) و۵ سال از امامت امیر المؤمنین (علیه السلام) واندکی از دوران امام حسین (علیه السلام)، حکومت در دست امامان معصوم (علیهم السلام) بوده واین امر موجب شده است تا امامان معصوم (علیهم السلام) نتوانند احکام وموازین اسلامی را به طور کامل به اجرا در آورند.
هر چند امر رسالت به عهدة مردان نهاده شده است، اما مسئولیت درون جامعة اسلامی بر عهدة همة زنان ومردان بوده واین از ابتدای اسلام در جامعة اسلام مشهود است.
حمایت از دین وظیفه ای عمومی است که در تمامی ادیان الهی مشهود است ونقش زنان در کنار انبیای الهی از جمله مسائلی است که در قرآن بدان اشاره شده است وبرای نمونه، آسیه همسر فرعون وحضرت مریم (علیها السلام) را مثال می زند.(۹۴)
در جای دیگر آیات قرآن، سه زن نمونه را که در پرورش حضرت موسی (علیه السلام) دخیل بوده اند، نام برده است که عبارتند از: مادر وخواهر موسی (علیه السلام) که در شرایط سخت بحرانی، موسی (علیه السلام) را به دستور الهی به آب انداختند وبا زیرکی دایه گی او را پذیرفتند وآسیه، همسر فرعون - در شرایط بحرانی که فرعون هر فرزند پسر را سر می برید - با شجاعت از فرعون خواست تا او را نکشد وبه فرزندی بگیرند. این سه زن در شرایط سخت بحرانی به مبارزة سیاسی با فرعون پرداختند.(۹۵)
در مقابل، زنانی نیز به مقابله با پیامبران برخواستند ونه تنها با ایشان همکاری نکردند، بلکه خیانت ورزیدند.(۹۶)
حضور زنان در صحنة سیاست هم چنان ادامه می یابد ودر زمان اسلام نیز حضرت زهرا (علیها السلام) در حمایت سیاسی از امیر المؤمنین علی (علیه السلام)، شبانگاهان با همسر وفرزندانش به درِ خانة مهاجرین وانصار می رفت واز آنان کمک ویاری می طلبید.(۹۷)
حضرت زینب (علیها السلام) نیز در حمایت از امام حسین (علیه السلام) سه کار مهم را به عهده گرفت(۹۸):
۱. حمایت از رهبر خود، امام حسین (علیه السلام) وپس از شهادت ایشان، امام سجاد (علیه السلام)؛
۲. محافظت از یتیمان وسرپرستی از ایشان؛
۳. پیام رسانی امام وشهیدان در کوفه وشام با بیانات کوبنده وپرمحتوا.
اسلام، زنانی در دامن خود پرورید که نه تنها صحنة سیاسی را ترک نکردند، بلکه همواره به حمایت از اسلام برخواستند ودر مقابل دستگاه ستم گر ایستادگی نمودند.
در دوران معاصرکه حکومت های ستم گر غربی برای سلطه بر کشورهای اسلامی، شعار جدایی دین از سیاست سر داده اند، نه تنها مردان، بلکه زنان مسلمان در ایران نشان دادند که مرد وزن مسلمان، نقش بسزایی در حکومت های اسلامی دارند.
امام خمینی قدس سره در بیانات خود به مردان وزنان برای دخالت در امور سیاسی چنین فرمودند: «باید همة زن ها ومردها درمسائل اجتماعی، در مسائل سیاسی وارد باشند وناظر باشند؛ هم به مجلس ناظر باشند، هم به کارهای دولت ناظر باشند؛ اظهار نظر بکنند.
سیاست اسلامی که بر اساس مصالح دنیوی واخروی نباشد، در مقابل سیاست دنیای کنونی غرب قرار دارد؛ زیرا سیاست آنها سیاستی شیطانی است که برای رسیدن به اهداف سیاسی از هیچ دروغی ونیرنگی دریغ نمی ورزد وبرای رسیدن به هدف از هر وسیله ای بهره می جویند.(۹۹)
دنیای غرب با تمام تناقضاتی که دارد، یک جبهه سیاسی وسیع علیه اسلام به کار بسته واز تمام وسایل وامکانات خود در این راه بهره جسته است. در مقابل این همه امکانات، دنیای اسلام باید با نیروی ایمانی، جهادی وآگاهی سیاسی از دشمن پیشی گیرد ویکی از وظایف دنیای اسلام در این زمینه، آماده سازی برای انقلاب امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) می باشد.
حضور زنان در صحنة سیاسی با پرهیزکاری، زمینه ساز حکومت جهانی امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) می باشد. از جمله حضور آنان در صحنه های انقلاب اسلامی که خود، زمینه ساز حکومت امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بوده است ومکمل قیام امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) می باشد. حضور زنان در صحنه های مختلف، هم چون: تظاهرات علیه استکبار، حضور در انتخابات، تأیید رهبری ومسئولین، امر به معروف ونهی از منکر، آمادگی های دفاعی و... از مصادیق حضور آنها در صحنة سیاست به شمار می رود.
حضور زنان در مسندهای سیاسی که مخالف با شئون اسلامی نباشد وبرای پیش برد اهداف اسلامی باشد، با اجرای سیاست های دینی وقرار دادن زن در جایگاه انسانی خود می تواند زمینه ساز ظهور شود.
حضور زنان، در میان یاوران،(۱۰۰) بیان گر توان فکری، سیاسی، علمی وعملی ایشان می باشد. زمینه سازی ظهور باید مبتنی بر طرح های دراز مدت، همراه با ایجاد آمادگی در مردم جهان باشد.
۴ - ۵. عدالت اقتصادی
قرآن کریم می فرماید: وپیمانه وترازوها را بر پایة قسط قرار دهید. (۱۰۱)
هدف اقتصادی اسلام، تربیت وهدایت مردم به سعادت ابدی است که بر اساس عدالت اقتصادی، استقلال سیاسی واقتصادی به دست می آید؛(۱۰۲) بر خلاف اقتصاد جوامع غربی که بر اساس رفاه وسود بیشتر است(۱۰۳) وحتی در نظام سرمایه داری برای سود بیشتر به استثمار کارگران وکارمندان می پردازند.(۱۰۴)
استعمار برای تسلط بر جهان در پی دست یازی به منابع ثروت جهان می باشد؛ لذا با برنامه ریزی سیاسی وفرهنگی، راه تفکر را بر ملت ها می بندد وبر منابع ثروت آنها سیطره می یابد وحتی در میان کشورهای خود نیز از طریق نظام سیاسی، اصالت فکر را از مردم می گیرد واز پرورش افکار برای پرداختن به نیروهای دورن خود وجامعه جلوگیری می نماید.(۱۰۵)
اقتصاد کلان کشورهای توسعه یافته، بر اساس نظام سرمایه داری است ونمی توان از آن به مثابه معیار وملاک در اقتصاد اسلامی بهره جست؛ زیرا معیار اقتصاد اسلامی بر اساس عدالت ودر صورت امکان، خواهان اقتصادی با عدالت «درون زا» می باشد، که در صورت عدم تحقق آن، به عدالت «برون زا» متمایل خواهد شد.(۱۰۶)
چنآن چه در اقتصاد به شاخص عدالت توجه کافی شود وبدان به صورت صحیح عمل گردد، موجب از بین رفتن بسیاری از معضلات اجتماعی خواهد گردید. پیامبر اعظم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) فقر را در برخی موارد موجب کفر بیان کرده اند: «نزدیک است فقر به کفر بیانجامد(۱۰۷)».
۱ - ۴ - ۵. نقش اقتصادی زنان
برای فراهم آوردن بستر ظهور، باید زمینه های عدالت اقتصادی در جامعه فراهم گردد واز طرفی، شعور اجتماعی واقتصادی مردم بالا رود؛ به گونه ای که خود در پی اقتصاد عادلانه باشند وثروت مندان، حقوق اقتصادی زیردستان را مراعات نمایند ودر پرداخت خمس وزکات وسایر حقوق کوتاهی نکنند. زنان ومردان باید به حقوق اقتصادی که اسلام به آنها عطا نموده است، آشنایی داشته باشند وبه گونه ای صحیح از آن بهره مند شوند. خداوند متعال در مورد استقلال اقتصادی مرد وزن می فرماید: برای مردان از آن چه کسب کرده اند بهره ای است وبرای زنان [نیز] از آن چه کسب کرده اند، بهره ای است. (۱۰۸)
اسلام در چهارده سدة گذشته به زنان نیز، هم چون مردان، استقلال اقتصادی عطا نمود؛ در حالی اروپا (انگلستان) در یک سده پیش به زنان عطا نموده بود؛ هر چند این استقلال اقتصادی، مرهون کارخانه داران برای سود بیشتر ومزد کمتر بود؛ با این شعار که زنان خود مالک پولی می شوند که خود به دست می آوردند.(۱۰۹)
اسلام، ضمن حفظ عدالت اقتصادی برای مرد وزن، خرجی زن را به عهدة مرد نهاده است تا زن، طراوت وشادابی خود را حفظ کند.
زنان پیش از اسلام نیز دارای فعالیت اقتصادی بودند واسلام نیز این سیره را نفی ونهی نکرد، بلکه با سکوت خود آن را تأیید نمود. نمونة آن، فعالیت حضرت خدیجه (علیها السلام) است که دارای فعالیت وسیع اقتصادی بود واز تجّار بزرگ مکه به شمار می رفت. این بانوی بزرگوار پس از ازدواج با رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) تمامی اموال خود را برای پیش برد اهداف اسلام خرج نمود تا جایی که پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) بر این مطلب مباهات می ورزید.(۱۱۰)
در عصر حاضر نیز زنان مسلمان در عرصه های مختلف مشغول به فعالیت هستند وچرخة خودکفایی کشور را به گردش در می آورند. البته حضور زنان در عرصه تجارت وبازار باید با حفظ شئونات اسلامی باشد ومفاسد اخلاقی واجتماعی و... را در پی نداشته باشد وزن به منزلة یک انسان در عرصة فعالیت های اقتصادی وارد شود.
زن در اقتصاد غرب، بیشتر جنبه ابزاری دارد واز اندام (جنسیت) او به مثابه یک شیء جذاب برای تبلیغات - اجناس وابتذال در سینما - استفاده می گردد؛ لذا زن از ارزش انسانی ساقط شده است.
استفاده های ابزاری غرب از وجود زن، دو هشدار اساسی برای جامعة منتظران است؛ اول، این که حضور زن در اقتصاد وبازار کار، نباید او را از شئون انسانیت ساقط نماید واو را هم چون کالایی بی ارزش در معرض دید همگان برای فروش بیشتر قرار دهد؛ چنان که متأسفانه انتقال این فرهنگ می تواند تأثیرات منفی در ابعاد مختلف جامعه داشته باشد ومفاسد اخلاقی وبی بند وباری را در جامعه ترویج نماید.
دوم، ترویج فرهنگ مصرف گرایی از سوی سوداگریان غربی، بیشتر متوجه زنان گردیده است وهر روز با القای مدهای مختلف ومحصولات جدید درصدد پرکردن جیب های خود ومشغول ساختن سایر جوامع به امور مادی وخالی کردن جیب سایر کشورها می باشند. شاید روایتی که در رابطه با مشارکت زنان در امور تجاری با مردان در آخر الزمان آمده است، مبتنی بر همین اساس باشد:(۱۱۱) هنگامی که زن ها برای طمع دنیا در داد وستد همسران شان شرکت کنند.(۱۱۲)
نقش اساسی ای که زنان می توانند برای زمینه سازی ظهور در زمینة اقتصادی ایفا کنند؛ توجه به خودکفایی اقتصادی برای رهایی یافتن از بند استعماری جهان خواران است تا در سایة استقلال اقتصادی در کشور، زمینه های رفاه اقتصادی ومعیشتی دوران ظهور فراهم آید وکشور نیز در زمینه های اقتصادی ونظامی، وابسته به دولت های استکباری نباشد.
وقتی که شعور اجتماعی بدان جا برسد که مال را برای آسایش بخواهد؛ نه این که هدف نهایی خود را ثروت اندوزی بداند، این آمادگی فراهم خواهد شد تا همة انسان ها به طور عادلانه از ثروت بهره مند گردند. با اجرای احکام اسلامی، این هدف نیز تأمین خواهد شد؛ هم چنان که در زمان امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) این هدف تحقق خواهد یافت.
یکی از عوامل وابستگی اقتصادی کشورهای عقب نگه داشته شده، مصرف بی رویة خانواده ها در پی تبلیغات گسترده رسانه های غربی است؛ حال آن که توجه کلان کشور به استقلال اقتصادی وارائه الگوی صحیح مصرف به خانوارها از راه های مختلف به خصوص رسانه ها می تواند عدالت اقتصادی را نهادینه سازد. هر چند دین اسلام هزینة خانواده را بر عهده مردان قرار داده است، ولی کیفیت خرج معمولاً با محوریت زن می چرخد، که توجه زنان به الگوی صحیح مصرف وآموزش آن به فرزندان، تأثیر بسزایی در اقتصاد صحیح دارد. توجه به اصول اقتصادی اسلام از قبیل: خمس وزکات و... مرتبط با اقتصاد خانواده است که توجه به آن وجذب مازاد درآمد خانواده های ثروت مند وهزینه نمودن آن برای قسمت های ضعیف وناتوان جامعه، امکان ارتقای اقتصادی را در اجتماع نوید می دهد.
هر چند این امور، بیشتر متوجه مردان می باشد، ولی توجه زنان به این امور وهشدار آنان برای بهبود وضعیت معیشتی تمام جامعه مؤثر است ومی تواند عامل مهمی در فقرزدایی وپیشرفت اقتصادی کشور باشد.
چنآن چه زنان جامعه بر این مهم اقدام نمایند، امید می رود که بستر مناسب اقتصادی برای ظهور فراهم آید؛ چرا که با از بین رفتن فقر وبی عدالتی، مردم نیز خود را بیشتر مهیای ظهور می سازند.
جمع بندی
شناخت ومعرفت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به منزلة مهم ترین وظیفة هر مسلمان مطرح است؛ چرا که دنیا وآخرت او را تحت الشعاع قرار می دهد. عدم شناخت صحیح امام در دنیا باعث گمراهی ومردن به مرگ جاهلیت می شود.
اما در دوران حاضر وعلم به غیبت ایشان، وظیفه پیروان را باید در آشنایی با وظایف واحکام خود جست وجو نمود؛ چرا که با عدم حضور امام، دست یابی به بسیاری از حقایق، دشوار خواهد بود. یکی از وظایف مهم افراد در این دوران، علم به وجود امام ووظیفة انتظار صحیح وراستین است؛ چرا که برداشت انحرافی از مقولة انتظار، خود موجب گمراهی می گردد وعوارض ناگواری در پی خواهد داشت. شناخت کیفیت انتظار راستین، شناخت وانجام تکالیف صحیح منتظرین واقعی را در پی دارد، که افراد با شناخت وظایف فردی واجتماعی باید در صدد زمینه سازی برای ظهور حضرت برآیند.
نوید روایات، مبنی بر این که زمینه سازان ظهور، اهل شرق وایران می باشند، وظیفة مردان وزنان ایرانی را دو چندان می نماید.
زمینه سازی ظهور وآمادگی برای همراهی آن حضرت، اختصاص به جنسیت ویژه ای ندارد وهر مسلمانی به عنوان دوست دار خدا واهل بیت (علیهم السلام) باید این آمادگی را داشته باشد؛ هر چند تفاوت های زن ومرد، موجب اختصاص یک سری ویژگی ها برای آنان می شود وفعالیت بیشتر هر کدام را در عرصة خاص سبب می شود.
یکی از مهم ترین وظیفه رهایی زنان در جنبة فردی وبعد خانوادگی است؛ چرا که خودسازی وآمادگی فردی وانتقال آن به خانواده، زیربنای آماده سازی سایرین می باشد.
زنان باید در زمینه سازی در ابعاد مختلف ایفای نقش نمایند وبه عنوان مربیانی که تربیت نسل منتظر را به عهده دارند از انجام این مهم غفلت نورزند؛ چرا که عدم توجه به نسل منتظر، با در نظر گرفتن توطئه های استکبار برای انحراف کودکان ونوجوانان، خطر عظیمی است که نسل آینده را در معرض خطر قرار می دهد. همکاری وهم یاری همسران برای تربیت نسل آینده وآماده سازی خود در ابعاد مختلف دینی، فرهنگی و... برای حضور در رکاب امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) برای یاری آن حضرت، وظیفة هر مسلمانی است که خویشتن را مهیای ظهور می داند.
نقش زنان در ابعاد اجتماعی، از زمینه های فردی آنان نشأت می گیرد. زنان پس از انجام وظایف فردی می توانند در حوزه های مختلف اجتماعی نیز ایفای نقش نمایند؛ هم چنان که فعالیت زنان از صدر اسلام در حوزه های اجتماعی وحمایت آنان از امام خود مشهود بوده ویاری نمودن زنان وحمایت آنان از پیامبر وائمه (علیهم السلام) در تمامی صحنه ها قابل مشاهده است.
الگوسازی زنان صدر اسلام، نمونه بارزی برای زنان عصر غیبت است وهوشیاری وحضور در صحنة زنان را می طلبد.
حضور در صحنه های اجتماعی اعم از فرهنگی، سیاسی واقتصادی از این جمله است که باید توأم با رعایت تقوا وعفاف باشد وزن را از حیطة انسانیت خارج نسازد.
حضور زنان در عرصة فرهنگی برای مبارزة آنان با تهاجم فرهنگی غرب، نیازمند گسترش علوم اسلامی در میان زنان است که از طریق وسایل ارتباط جمعی به راحتی امکان پذیر است. در عرصة سیاسی، حضور زنان در مجامع سیاسی وحمایت از امام ورهبری از عمده ترین وظایف ایشان به شمار می رود ودر زمینة اقتصادی، پیش گیری از اسراف وقناعت در زندگی با الگوی مصرف صحیح، موجب زمینه سازی عدالت اقتصادی می گردد که مطلوب جامعه مهدوی است.
چنآن چه زنان در تمامی صحنه های اجتماعی، نقش خود را به خوبی ایفا نمایند، بنیان های اجتماعی تقویت می گردد وتوطئه های استکبار برای سلطه بر جهان اسلام خنثی می شود وزمینه های ظهور فراهم می گردد.
پیشنهادها
اینک پیشنهاد وراهکارهایی جهت ترویج فرهنگ مهدوی در جامعه ارائه می شود:
۱. اطلاع رسانی وسیع وگسترده در معرفت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وآگاه سازی افراد، به خصوص زنان از طریق وسایل ارتباط جمعی، هم چون سایت مخصوص زنان وانتظار برای بررسی بیشتر نقش زنان در زمینه سازی وگسترش آن از طریق رادیو، تلویزیون، پیام های کوتاه و....
۲. فرهنگ سازی انتظار؛ به گونه ای که جامعه، نشانه ای از انتظار فرج داشته باشد. از قبیل تابلوهای تبلیغاتی و... به خصوص پیام های دینی از طریق صدا وسیما به صورت مداوم، به گونه ای که انتظار برای مردم امری مأنوس گردد وبه جای تشویق زنان به اسراف وتجمل گرایی، متمایل به قناعت وفرهنگ اسلامی گردند.
۳. مراکز علمی، حوزه های علمیه، آموزش وپرورش هر کدام در سطح خود به انتشار آموزه های فرهنگ مهدویت بپردازند، تا مردم به طور مستمر در طول سال، ماه وهفته وایام واعیاد اسلامی با پیام های جدید قرآنی، اسلامی ومهدوی روبه رو شوند. در این زمینه، اطلاع رسانی در خانواده ها با محوریت زن را فراموش نکنند؛ چرا که می توانند نقش اساسی داشته باشند.
۴. توجه دادن به غیبت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وعوارض آن؛ بر خلاف تبلیغات رسانه های غربی که ظهور امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را همراه با قتل وغارت نشان می دهند، حقایق غیبت وعوارض آن برای مردم بیان شود وبه جای آن، رفاه وامنیت مهدوی، خصوصاً امنیت وآرامش روانی زنان مطرح شود تا رغبت افراد به انتظار وزمینه سازی بیشتر گردد.
پى نوشت ها:
ــــــــــــــــــــــ
(۱) علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ذیل واژة مورد نظر.
(۲) خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ذیل واژه مورد نظر؛ محمد بن مکرم ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه مورد نظر.
(۳) علی اکبر دهخدا، پیشین، ذیل مورد نظر.
(۴) خدامراد سلیمیان، فرهنگنامة مهدویت (بنیاد فرهنگی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ۱۳۸۳)، چ اول، ص۲۶۷.
(۵) علی اکبر دهخدا، پیشین، ذیل واژة مورد نظر.
(۶) محمد معین، فرهنگ فارسی، (تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۹) ۶جلدی، ذیل واژه مورد نظر.
(۷) جولیوس گولد، دیلیام کولب، فرهنگ علوم اجتماعی، (تهران: مازیار، ۱۳۷۶) چاپ گلشن، اول، ص۲۹.
(۸) محمد معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.
(۹) گولد وکولب، پیشین، ص ۶۳۰ - ۶۳۱.
(۱۰) معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.
(۱۱) گولد وکولب، پیشین، ص۶۳۰ - ۶۳۱.
(۱۲) معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.
(۱۳) گولد وکولب، پیشین، ص ۵۲۹.
(۱۴) افضل اعمال امتی انتظار فرج الله عزوجل، معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.
(۱۵) افضل العبادة انتظار الفرج، گولد وکولب، پیشین، ص۲۹.
(۱۶) محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ۱۰ جلدی، نشر وچاپ مکتب العلوم الاسلامی، چ سوم، ۱۳۷۲، ج۱، ص ۲۸۵. (به نقل از بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۲۲).
(۱۷) همان (به نقل از بحار، ج۵۲، ص۱۲۵).
(۱۸) برگرفته از صحیفه نور، ج۲۱، ص۱۴-۱۳.
(۱۹) سلیمیان، پیشین، ص۶۰.
(۲۰) صحیفة نور، ج۷، ص۲۵۵.
(۲۱) سلیمیان، پیشین، ص ۶۵-۵۲.
(۲۲) مرتضی مطهری، قیام وانقلاب مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، انتشارات صدرا، چ۱۲، ۱۳۷۱، ص ۶۱.
(۲۳) ابراهیم شفیعی سروستانی، نقش انتظار در پویایی جامعه، ماهنامه موعود، پیش شماره۲.
(۲۴) ابراهیم شفیعی سروستانی، معرفت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وتکلیف منتظران، ص ۱۷۶-۱۸۰، با تلخیص.
(۲۵) قال رسول الله (صلّی الله علیه وآله وسلّم): یخرج اناس من المشرق فیوطئون للمهدی یعنی سلطانه.
(۲۶) محمدی ری شهری، پیشین، ج۱، ص ۲۸۴، (به نقل از بحار، ج۵۲، ص ۱۲۲).
(۲۷) (ان اکرمکم عندالله اتقیکم).
(۲۸) (مَنْ عَمِلَ سَیئَةً فَلَا یجْزَی إِلَّا مِثْلَهَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِک یدْخُلُونَ الْجَنَّةَ).
(۲۹) صحیفه نور، ج۷، ص۳۳۹.
(۳۰) همان، اقتباس، ص۵۳ - ۵۲.
(۳۱) علی بن عیسی، اربلی، کشف الغمه، ج۲، تبریز، ۱۳۸۱ق، ص ۴۷۷.
(۳۲) محمد جواد طبسی، زنان در حکومت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۱۴.
(۳۳) سیدضیاء مرتضوی، امام خمینی والگوهای دین شناختی در مسایل زنان، نشر وچاپ دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول، ۱۳۷۸، ص ۱۵۶ (به نقل از صحیفه نور، ج۶، ص۱۸۵).
(۳۴) رجال مؤمنون عرفوا الله حق معرفته وهم انصار المهدی فی آخر الزمان؛ محمد بن علی شیخ صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۴۲۳-۴۱۷؛ محمد بن جریر طبری، دلایل الامامه؛ ص ۲۶۷-۲۶۳؛ شیخ طوسی، الغیبه، ص۲۱۴-۲۰۸؛ محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ج۱، ص ۲۵۲ وعلی بن عبد الکریم نیلی نجفی، منتخب الانوار المضیئه، ص ۶۰-۵۳.
(۳۵) شیخ صدوق، همان، ج۲، ص ۴۳۰-۴۲۴؛ طبری، همان، ص ۲۶۹-۲۶۸؛ شیخ طوسی، همان، ص ۲۴۰-۲۳۸؛ فتال نیشابوری، همان، ج۲، ص۲۶۰-۲۵۶؛ نیلی نجفی، همان، ص ۶۴-۶۰.
(۳۶) پایگاه اطلاع رسانی معارف، ص ۲۵۲. maaref.site.com
(۳۷) نجم الدین طبسی، چشم اندازی به حکومت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص ۱۵۹ به نقل از فردوس الاخیار، ج۳، ص۴۴۹.
(۳۸) عن ابی بصیر عن ابی عبد الله (علیه السلام)، إنه قال ذات یوم ألا اخبرکم بما لا یقبل الله عزوجل من العباد عملاً الا به فقلت: بلی، فقال: شهادة ان لا له الا الله، ان محمداً عبده ورسوله والاقرار بما امر الله والولایة لنا والبرائه من اعدائنا یعنی ائمه (الائمه) والتسلیم لهم والورع والاجتهاد والطمأنینه والانتظار للقائم»، محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۴۰، ح۵.
(۳۹) صادق سهرابی، «با انتظار در خیمه اش در آییم»، فصلنامه انتظار، ج۵، ص ۱۹۸.
(۴۰) «وکل شیء اساس واساس الاسلام حبنا اهل البیت»، محمد کلینی، کافی، دار الکتب الاسلامیه، ج۲، ص۴۶، ح۲.
(۴۱) محمد کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۴۱۴، ح۸.
(۴۲) سلیمیان، پیشین، ص۲۱۰.
(۴۳) همان مدرک، ص۲۱۰.
(۴۴) همان مدرک، ص۲۱۲.
(۴۵) صدوق، خصال، ج۲، ص۵۴۱.
(۴۶) ماهنامه موعود، شماره ۳۸، ص۲۵.
(۴۷) صدوق، پیشین، ج۲، ص۵۴۱.
(۴۸) فتح، آیه۲۹.
(۴۹) مجلسی، پیشین، ج۵۲، ص۱۲۲.
(۵۰) «انکم لا تکونون صالحین حتی تعرفوا ولا تعرفون حتی تصدّقوا ولا تصدّقون حتی تسلموا»، کلینی، پیشین، ج۱، ص۱۸۱، کتاب الحجه.
(۵۱) مجلسی، پیشین، ج۵۲، ص۱۲۲، ح۴.
(۵۲) «اجتناب السیئات اولی من اکتساب الحسنات»، عبد الواحد تمیمی آمدی، غرر الحکم ودرر الکلم، ص۱۸۵، ح۳۵۱۴.
(۵۳) شیخ صدوق، پیشین، ج۲، ص۳۵۲، ح۵۰.
(۵۴) علی سعادت پرور، ظهور نور، ترجمه ای از کتاب الشموس المضیئه، مترجم سید محمد جواد عزیزی، ص۱۰۳.
(۵۵) ابراهیم امینی، دادگستر جهان، ص۲۵۱.
(۵۶) ر.ک: سید محمد تقی موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، فوائد دعا برای حضرت قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، مترجم سید محمد باقر قزوینی، ص۱۸۱ - ص۵۷۵.
(۵۷) احقاف، آیه۱۵و لقمان، آیه۱۴.
(۵۸) صحیفه نور، مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی قدس سره، ج۷، ص۴۶۴.
(۵۹) شیخ محمد بن الحسن الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۷، ص۱۱۲، ح۴۲.
(۶۰) «جاء رجل الی النبی (صلّی الله علیه وآله وسلّم) فقال: یا رسول الله، من ابر؟، قال: امک. قال: ثم، قال: امک، قال: ثم، قال: امک. قال: ثم، قال: ابوک»، محمد بن الحسن الحر العاملی، پیشین، ج۲۱، ص۴۹۱.
(۶۱) قال رسول الله (صلّی الله علیه وآله وسلّم): اکثروا الولد اکاثر بکم الامم غداً، همان، ج۲۱، ص۳۵۷.
(۶۲) اسماعیل شفیعی سروستانی، تعلیم وتربیت، جایگاه وعملکرد آن، پیش شماره۱، ماهنامه موعود.
(۶۳) ر.ک: علی اصغر احمدی، شیوه های ایجاد انس در کودکان ونوجوانان با وجود مبا رک امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ماهنامه موعود، ش۳۴.
(۶۴) (ومن آیاته أن خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا إلیها وجعل بینکم مؤدّة ورحمة)، روم، آیه۲۱.
(۶۵) مجلسی، پیشین، ج۳۴، ص۸۱.
(۶۶) ابی جعفر (علیه السلام) قال: جهاد المرأة حسن التبعل، حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۲۱۵.
(۶۷) صادق سهرابی، با انتظار در خیمه اش در آییم، فصلنامه انتظار، ش۵.
(۶۸) محمد مهدی آصفی، انتظار پویا، فصلنامه انتظار، ش۷.
(۶۹) (وأعدّوا لهم ما استطعتم من قوّه)، انفال، آیه۶۰.
(۷۰) مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص۱۹۵.
(۷۱) (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا کانُوا مَعَهُ عَلَی أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ یذْهَبُوا حَتَّی یسْتَأْذِنُوهُ)، نور، آیه۶۴، ترجمه محمد مهدی فولادوند.
(۷۲) عبد الله جوادی آملی، زن در آیینه جلال وجمال، ص۱۲۳ - ص۱۳۰.
(۷۳) (ان الملوک إذا دخلوا قریة أفسدوها وجعلوا أعزة اهلها أذلة)، نمل، آیه۳۴.
(۷۴) ر.ک: جوادی آملی، پیشین، ص۳۸۱ - ص۲۸۵.
(۷۵) میرزا محمدباقر فقیه ایمانی، شیوه های یاری قائم آل محمد (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۳۹، با تلخیص.
(۷۶) «یجیء والله ثلاث مائة وبضعة عشر رجلاً فیهم خمسون امرأة یجتمعون بمکة» (غیبت نعمانی، ص۲۷۹) تعبیر «فیهم» نه «منهم» دلالت بر این مطلب دارد که ۵۰ زن از جمله ۳۱۳ نفرند. علی اصغر رضوانی، موعودشناسی وپاسخ به شبهات، ص۵۹۳ - ص۵۹۴.
(۷۷) محمد بن جریر طبری، دلائل الامامة، ص۲۶۰، برای مطالعه بیشتر ر.ک: محمدجواد طبسی، زنان در حکومت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۲۳ - ص۳۳.
(۷۸) محمدجواد طبسی، زنان در حکومت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۲۰ - ص۲۱.
(۷۹) محمدتقی مصباح یزدی، تهاجم فرهنگی، ص۱۰۳-۱۰۴.
(۸۰) شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۵۳، ص۹۵، باب۲۹، الرجعة، ج۸۳، ص۲۸۴.
(۸۱) ناصر جهانیان، اهداف توسعه با نگرش سیستمی، ص۸۴.
(۸۲) اسماعیل شفیعی سروستانی، تعلیم وتربیت، جایگاه وعملکرد آن، پیش شماره۱ ماهنامه موعود.
(۸۳) مسعود پورسیدآقایی، عاشورا وانتظار (پیوندها، تحلیل ها ورهیافت ها)، فصلنامه انتظار، ش۳.
(۸۴) سیدضیاء مرتضوی، امام خمینی والگوهای دین شناسی در مسایل زنان، ص۸۷ (به نقل از صحیفه نور، ج۱۱، ص۱۶۲).
(۸۵) محمدتقی مصباح یزدی، تهاجم فرهنگی، ص۴۵.
(۸۶) اسماعیل شفیعی سروستانی، غرب وآخر الزمان، ماهنامه موعود، ش۶۲.
(۸۷) مسعود پورسیدآقایی، سرمقاله، بازکاوی حقوق امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، فصلنامه انتظار، ش۵، ص۱۱.
(۸۸) انفال، آیه ۱۸.
(۸۹) «فوالله یا مفضّل لیرفع عن الملل والادیان الاختلاف ویکون الدین کله واحداً»، محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۳، ص۱.
(۹۰) «کیف بکم إذا فسدت نساءکم وفسق شبابکم ولم تأمروا بالمعروفِ ولم تنهوا عن المنکر. فقیل له: ویکون ذلک یا رسول الله؟ فقال: نعم، وشرٌ من ذلک! کیف بکم اذا امرتم بالمنکر ونهیتم عن المعروف. فقیل له: یا رسول الله ویکون ذلک؟ قال: نعم، وشرٌّ من ذلک کیف بکم اذا رأیتم المعروف منکراً والمنکر معروفاً»، محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۵، ص۵۱؛ محمد بن حسن شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۷۷؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۱۲۲.
(۹۱) اسمائهم فی السماء معروفة وفی الارض مجهولة، کلینی، پیشین، ج۲، ص۲۴۲.
(۹۲) سید مصطفی مهری، الگوهایی برای چگونه بودن، خصال یاران مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ماهنامه موعود.
(۹۳) «روی عن اصبغ بن نباته عن امیر المؤمنین (علیه السلام) قال: سمعته یقول: یظهرنی آخر الزمان واقتراب الساعة وهو شر الازمنة، نسوة کاشفات عاریات، متبرجات من الدین، داخلات فی الفتن، مائلات الی الشهوات، مسرعات الی اللذات، مستحلات للمحرمات، فی جهنم داخلات»، محمد بن علی شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۹۰.
(۹۴) تحریم، آیات ۱۱-۱۲.
(۹۵) جوادی آملی، پیشین، ص۱۲۹-۱۳۰.
(۹۶) (ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً للَّذِینَ کفَرُوا اِمْرَأَةَ نُوحٍ وَاِمْرَأَةَ لُوطٍ کانَتَا تَحْتَ عَبْدَینِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَینِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یغْنِیا عَنْهُمَا مِنَ اللهِ شَیئاً وَقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ)، تحریم، آیه۱۰.
(۹۷) علی اکبر بابازاده، تحلیل سیره فاطمه (علیها السلام)، ص۱۸۶ (روایت به نقل از عوالم، ج۱۱، ص۶۰۰، شرح ابن ابی الحدید، ج۶، ص۱۲-۱۳، ج۲، ص۴۷).
(۹۸) محمد محمدی اشتهاردی، حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، فروغ تابان ولایت، ص۲۴۵.
(۹۹) محمد جواد نوروزی، انتظار وانسان معاصر، ص۱۸.
(۱۰۰) یعوذ عائذ من الحرم فیجتمع الناس الیه کالطیر الواردة المتفرقة حتی یجمع الیه ثلاث مأة واربعة عشر رجلاً فیه نسوة، فیظهر علی کل جبار وابن جبار. علی کورانی، معجم الاحادیث المهدی، ج۱، ص۵۰۰.
(۱۰۱) (وَأَوْفُواْ الْکیلَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ)، انعام، آیه۱۵۲.
(۱۰۲) سعید فراهانی فرد، سیاست های اقتصادی در اسلام، ص۱۰۰ - ص۱۱۰.
(۱۰۳) ناصر جهانیان، اهداف توسعه با نگرش سیستمی، ص۸۸.
(۱۰۴) توانایان فرد، اقتصاد آینده بشر، ص۶۶.
(۱۰۵) مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص۲۵۳-۲۵۶.
(۱۰۶) عدالت درون زا به سیستمی گفته می شود که کارآمد بوده وخوب به اجرا درآید وعدالت برون زا، اعمال یک سری اصول ودستورالعمل هایی است که از خارج بر سیستم اعمال می شود تا اقتصادی عادلانه به وجود آید. ر.ک: یدالله دادگر، در گفتگوی «عدالت اقتصادی»، ماهنامه موعود، ش۳۵.
(۱۰۷) «کاد الفقر ان یکون کفرا»، محمد کلینی، کافی، دارالکتب الاسلامیه، ج۲، ص۳۰۶، ح۴.
(۱۰۸) (لِّلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِّمَّا اکتَسَبُواْ وَلِلنِّسَاء نَصِیبٌ مِّمَّا اکتَسَبْنَ)، نساء، آیه۳۲.
(۱۰۹) مطهری، پیشین، ص۲۵۳-۲۵۶.
(۱۱۰) مجلسی، پیشین، ج۱۶، ص۱۲.
(۱۱۱) اذا شارکت النساء ازواجهن فی التجارة حرصاً علی الدنیا، کامل سلیمان، یوم الخلاص، (روزگاررهایی)، ترجمه علی اکبر مهدی پور، ص۷۵۱ (به نقل از منتخب الاثر، ص۴۲۸؛ الزام الناصب، ص۱۸۲ والهامات المهدی، ص۲۱۹).
(۱۱۲) در روایت دیگر چنین آمده است: «وعندها تشارک المرأة زوجها فی التجارة»، مجلسی، پیشین، ج۶، ص۳۰۵.
