(۱۳) نقش وجايگاه توقيعات در عصر غيبت صغرى

نقش وجايگاه توقيعات در عصر غيبت صغرى

از مهم ترين وظايف ومسؤوليت هاى (نائبان چهارگانه) در عصر (غيبت صغرى)، دريافت وتحويل نامه هاى شيعيان، به امام عصرعليه السلام ومتقابلاً پاسخ آنها به شيعيان بود. البتّه در عصرهاى پيش از (غيبت صغرى) نيز يكى از مهم ترين راه ها براى ارتباط شيعيان با امامان معصوم عليهم السلام، نامه ها ومكتوبات بود. به عنوان نمونه، (عبدالرحمان بن حجّاج)، وكيل امام صادق عليه السلام وامام كاظم عليه السلام در عراق، به علت رفت وآمدى كه بين عراق ومدينه داشت، گاهى به عنوان رابط، بين برخى از وكيلان - همچون (على بن يقطين) - با امام كاظم عليه السلام ايفاى نقش مى كرد.

در يك مورد، على بن يقطين ضمن دادن نامه اى، از وى خواست كه آن را به امام كاظم عليه السلام در مدينه برساند.(۱) در موردى ديگر، على بن يقطين از دوتن به نام هاى (اسماعيل بن سلام) و(ابن حميد)، براى رساندن نامه هاى شيعيان عراق به امام كاظم عليه السلام بَهره برد.(۲) البته شيوه (ارتباط مكاتبه اى)، در موارد بسيارى به عنوان ابزارى مطمئن، براى ارتباط ائمه عليهم السلام با نمايندگان شان وبالعكس، پيش از عصر غيبت صغرى مورد بهره بردارى بود. نمونه يادشده درباره (على بن يقطين)، نامه (عبدالله بن جندب)، به امام رضا عليه السلام وپاسخ آن حضرت(۳) و... از اين مقوله است.(۴) اين روش ارتباطى، در مواقعى كه ائمه هدى عليهم السلام در حبس يا تحت نظر بودند، بيشتر كارآيى داشت.

امام كاظم عليه السلام از زندان، با يكى از وكيلانش به نام (خالد بن نجيح) به طريق مكاتبه، تماس گرفته، او را از نزديكى تاريخ وفاتش مطّلع ساخت؛ هم چنين فرمود كه امور خود را جمع بندى كرده وديگر از كسى چيزى قبول نكند.(۵) در موردى ديگر، شخصى به نام (على بن سويد) به امام كاظم عليه السلام - كه در حبس بود - نامه اى نگاشته، مسائلى را پرسيد وحضرت نيز پاسخ آن را به طور مخفى، از حبس به وى ارسال فرمود.(۶) البته حاصل بررسى تعداد مكاتبه هاى امامان عليهم السلام، اين است كه مكاتبات امام هادى وامام عسكرى عليهما السلام - كه در پادگان نظامى، تحت نظارت وكنترل بودند - از تعداد بيشترى برخوردار است. در تأييد اين مطلب مى توان به آمار نامه ها وتوقيعات ائمه عليهم السلام، در كتاب (معادن الحكمة فى مكاتيب الائمة عليهم السلام) اثر فرزند مرحوم فيض كاشانى (محمد بن محسن، معروف به علم الهدى) به ترتيب زير توجه نمود:

نامه هاى امام على عليه السلام، متعدد است؛ وجلد اول اين كتاب بدان اختصاص دارد. اين ناشى از وضعيت وشرايط خاصّ حضرت بود. اما نامه هاى ديگر ائمه عليهم السلام، به ترتيب ۲۱ ۱۹ ۵ ۱۵ ۹ ۱۸ ۲ ۳ ۸ ۷ و۲۲ است. بدين ترتيب تعداد نامه هاى عسكريّين عليهما السلام در اين كتاب، ۱۹ و۲۱ عدد است. البته موارد متعدد ديگرى نيز - غير از آنچه در اين كتاب آمده - در منابع مختلف به چشم مى خورد. گفتنى است تعداد نامه هاى امام رضاعليه السلام (۱۵ عدد) نيز ناشى از وضعيت خاص آن حضرت است كه به تبع انتقال به مرو ومسأله ولايتعهدى پيش آمد. تعداد نامه هاى امام كاظم عليه السلام (۹ عدد) نيز به علت محبوس بودن آن حضرت وشرايط سخت زندان است. البته با اين وجود، همان گونه كه اشاره شد، آن حضرت مكاتباتى از زندان، با برخى از اصحاب ووكيلانش داشته است.

علاوه بر كتاب ياد شده، منابع ديگرى نيز به نقل ومعرفى توقيعات پرداخته اند؛ همچون: كمال الدين وتمام النعمة از شيخ صدوق؛ كتاب الغيبة از شيخ طوسى؛ الاحتجاج از طبرسى؛ كلمة الامام المهدى عليه السلام از شهيد سيد حسن شيرازى؛ الزام الناصب از على يزدى حائرى؛ توقيعات مقدسه از جعفر وجدانى؛ مجموعه سخنان وتوقيعات وادعيه حضرت بقية اللّه، از خادمى شيرازى؛ توقيعات خارج شده از سوى ناحيه مقدّسه از مولى محمد باقر مجلسى وتوقيع الامام العسكرى عليه السلام كه همراه با وصاياى پيامبرصلى الله عليه وآله به امام على عليه السلام، به وسيله سيد حسن نياز طباطبايى منتشر شده است. گذشته از آن كه، منابع وجوامع روايى همچون بحارالانوار، وسائل الشيعه، وافى ومستدرك الوسائل نيز مشتمل بر توقيعات ومكاتيب امامان معصوم عليهم السلام مى باشند.

بيشترين تعداد مكاتبه ها وتوقيعات، مربوط به عصر، غيبت صغرى است. دليل كثرت توقيعات ومكاتبه ها در اين عصر، آن است كه به علّت غيبت امام عليه السلام، روش ذكر شده، بهترين روش ارتباط شيعيان با امام عليه السلام به واسطه وكيلان وسفيران آن جناب بود. عنوان رايجى كه درباره مكاتبه هاى امام دوازدهم عليه السلام وهمين طور، مواردى از مكاتبه هاى امامان اخير شيعه، در منابع روايى به كار رفته است؛ عنوان (توقيع) و(توقيعات) است. با توجّه به اهميت مسأله توقيعات در عصر غيبت صغرى، ونقش مهم واساسى نائبان چهارگانه وديگر نمايندگان حضرت حجت عليه السلام در انتقال توقيعات از ساحت قدس امام عليه السلام به دست شيعيان، در اين نوشتار به بررسى ابعاد مختلف اين مقوله، خواهيم پرداخت.

تعريف لغوى واصطلاحى واژه (توقيع)

(توقيع) از ريشه (وقع) وبه معناى اثر نهادن بر چيزى است؛ چنان كه تعبير (وقّع الوَبَرُ ظهر البعير؛ يعنى، اثر نهاد پشم شتر بر پشت او.(۷) از اين رو، به كتابت ونامه نگارى نيز توقيع اطلاق شده است؛ زيرا كه در نتيجه اين عمل، قلم بر روى كاغذ اثر گذار مى شود. گاه اين واژه (توقيع)، علاوه بر اصل كتابت نامه، به عمل كاتب در حذف زوايد نامه نيز اطلاق مى شود؛ چرا كه با اين كار، هدف اصلى از كتابت، به شخص مكتوب اليه، انتقال داده شده واو تحت تأثير واقع مى شود.(۸) آنچه كه بيشتر از موارد ديگر، از واژه توقيع، به اذهان متبادر مى شود ومورد استعمال بوده؛ الحاقاتى است كه در پاسخ به يك نامه، از سوى شخصيت برترى - همچون امام يا حاكم وسلطان - ضميمه يك نامه مى شود. اين الحاقات ممكن است به چند صورت باشد:

۱. امضا ومُهر وى در آن باشد؛

۲. شخص كاتب به يك صاحب منصب، براى رسيدگى به كارش ارجاع داده باشد؛

۳. عباراتى نظير (يُنظَر فى أمر هذا)، در آن باشد كه امروزه با جملاتى نظير (بررسى شود)، (پيگيرى شود)، (اقدام شود) و... بيان مى گردد؛

۴. يا پاسخ مجمل وكوتاه يا تفصيلى به سؤال يا درخواست موجود در نامه داده شود. معمولاً موارد ياد شده، در ذيل، حاشيه، لابه لاى سطور ويا پشت نامه ها نوشته مى شد.

مراجعه به منابع ادبى، مؤيد موارد ياد شده است. در موارد زير، توقيع به معناى (امضاى سلطان بر يك نامه) به كار رفته است. بنا به نقل لغت نامه دهخدا در تاريخ بيهقى چنين آمده است: (و(مواضعه) نويسم تا فردا بر رأى عالى عرضه كنند وآن را جواب ها باشد به خطّ خداوند سلطان وبه توقيع مؤكد گردد... وبونصر مشكان منشورش بنويسد وبه توقيع آراسته گردد). چنان كه در دو بيت زير نيز همين معنا، از لفظ توقيع، اراده شده است:

توقيع باد نامت بر نامه ظفر * * * تاريخ يادگارت بر روزگار تيغ (مسعود سعد)

هر كه از درگاه عزّت يافت توقيع قبول * * * پيش درگاهش كمربندد به خدمت روزگار (سنايى)

و در موارد متعددى، واژه توقيع به معنى آنچه سلطان ورئيس، بر سر نامه يا پشت آن، در جواب نويسنده نويسند، يا دهند؛ ويا جواب حكمت آميز حاكم يا پادشاه به پرسش يا جواب دادخواهى كسى، به كار رفته است؛ كه از اين جمله است (توقيعات انوشيروان)، كه كتابى است شامل ۱۷۳ بند، از مرقوع وتوقيع يا پرسش وپاسخ كه دستوران ومؤبدان در امور مهم كشورى واجراى عدل بين مردم، از وى به امر خود او سؤال كرده اند وجواب داده است. فردوسى نيز اشاراتى به آن دارد:

چه بيمار زار است وما چون پزشك * * * زدارو گريزان وريزان سرشك

به توقيع پاسخ چنين داد باز * * * كه هستيم از لشكرى بى نياز

به توقيع گفت آنچه هستند خرد * * * زدست اسيران نبايد شمرد

چه آن نامه نزديك قيصر رسيد * * * نگه كرد وتوقيع پرويز ديد).(۹)

ونقل شده كه كاتبى ضمن نامه اى به (صاحب بن عبّاد)، نوشت: (ان انساناً هلك وترك يتيماً واموالاً جليلة لاتصلح لليتيم)؛ ومقصود كاتب آن بود كه (صاحب بن عباد) را بر تصرّف اين اموال تحريك كند؛ ولى صاحب، در پاسخ چنين (توقيع) نمود: (الهالكُ رَحمهُ الله واليتيم اصلحه الله والمال اثمره الله والساعى لعنه الله)!(۱۰)

چنان كه در مقدمه گذشت، استعمال واژه توقيع، غالباً مربوط به مكاتبات (ناحيه مقدسه) در عصر غيبت صغرى است؛ ولى پيش از آن نيز - به خصوص در عصر امام عسكرى عليه السلام - اين واژه درباره نامه هاى امامان عليهم السلام استعمال شده است.(۱۱) شيعيان معمولاً سؤالات فقهى، كلامى، دينى ويا مسائل ومشكلات شخصى را، در نامه هايى نگاشته وبه وكيلان وسفيران ائمه عليهم السلام تحويل مى دادند. آنان نيز گاه خود اين نامه ها را به امام عليه السلام تحويل مى دادند. وگاهى مجموع چند نامه وچندين سؤال ودرخواست را يك جا نگاشته، به محضر امام عليه السلام مى رساندند. امام عليه السلام نيز پاسخ را در ذيل، حاشيه، پشت ويا لابه لاى خطوط سؤال كتابت مى فرمود. از اين رو، اصطلاح (توقيع) درباره اين گونه مكتوبات ائمه عليهم السلام رايج شده است. البته اطلاق اين واژه، منحصر به مواردى نيست كه امام عليه السلام در پاسخ به سؤال يا درخواستى، چيزى بنگارد؛ بلكه چه بسا توقيعاتى - به خصوص از سوى ناحيه مقدسه - صادر شده ومسبوق به سؤال يا درخواستى نيز نبود؛ مثلاً امام دوازدهم عليه السلام به عنوان تعزيت رحلت سفير اوّل، توقيعى خطاب به فرزند وى (سفير دوّم) صادر فرمود كه مسبوق به سؤالى نيز نبود. همين طور، آخرين توقيعى كه خطاب به سفير چهارم صادر شد وضمن آن، پايان دوره غيبت صغرى اعلام گرديد، از اين قبيل توقيعات است.(۱۲)

چگونگى خطّ وكتابت نامه ها وتوقيعات

پس از بحث درباره معناى واژه توقيع، اين سؤال تداعى مى شود كه آيا توقيعات امام دوازدهم عليه السلام وهمين طور برخى از امامان پيشين عليهم السلام، به قلم وخطّ مبارك خود ايشان، كتابت مى شده ويا آن كه همچون روش معمول نزد حاكمان وسلاطين، اصل مطلب از آنان وكتابت از منشيان، سفيران ويا خادمان بوده است؟ بررسى روايات تاريخى، اين معنا را به دست مى دهد كه به طور يقين، در موارد متعددى، خود ائمه عليهم السلام به قلم وخطّ شريفشان، نامه ها وتوقيعات را كتابت فرموده وگاه تصريح به اين نكته نيز مى كردند. به عنوان نمونه، امام هادى عليه السلام در ذيل نامه اش به (على بن بلال) - پس از پايان سخن درباره نصب (ابوعلى بن راشد) به وكالت - چنين مرقوم فرمود: (وَكَتَبْتُ بخطّى).(۱۳) چنان كه در موارد ديگر، تعابير (كَتَبَ) يا (فَوّقع بخطٍّ أعرفه) به كار رفته، كه صراحت در مباشرت امامان عليهم السلام در كتابت نامه ها وتوقيعات دارد.(۱۴)

مؤيد ديگر آن كه، امام عسكرى عليه السلام، در پاسخ (احمد بن اسحاق اشعرى) - كه دست خطى از آن جناب طلب نمود تا بدان وسيله، معيارى براى تشخيص صحّت واصالت نامه هاى منسوب به حضرت داشته باشد - دست خطى نگاشت وبه وى عطا فرمود. سپس قلم مبارك را پاك كرده وبه (احمد بن اسحاق) داد؛ بدون آن كه وى نيّت باطنى اش مبنى بر طلب قلم را اظهار كرده باشد!(۱۵) اين نقل، حكايت از آن دارد كه نامه ها وتوقيعات آن حضرت، معمولاً به خطّ شريف خود ايشان بوده است؛ چنان كه روايت (ابوالاديان) نيز نشانگر آن است كه امام عسكرى عليه السلام به هنگام رحلت، نامه هاى زيادى مرقوم فرموده وبه وسيله وى، به مدائن ارسال نمود.(۱۶)

با توجه به آنچه در بعضى از منابع كهن، درباره امام دوازدهم عليه السلام مى خوانيم - كه خط نامه ها وتوقيعات ايشان، عيناً شبيه خط پدر گرامى شان بوده است -(۱۷) مى توان استنتاج كرد كه توقيعات (ناحيه مقدسه) نيز غالباً به خط شريف امام عليه السلام بوده است.(۱۸) شباهت خطّ شريف امام دوازدهم عليه السلام به خط پدر گرامى شان، موجب آن مى شد كه تشكيكات مربوط به صحّت انتساب توقيعات به حضرت، كمتر به ذهن بيايد.(۱۹) گرچه گاهى، وجود زمينه هايى، موجب بروز چنين تشكيكاتى مى شد؛ به عنوان نمونه، مى توان به جريان صدور توقيع ناحيه مقدسه در لعن (احمد بن هلال) وكيل امام عسكرى عليه السلام وصوفى معروف نزد شيعه، اشاره كرد. جايگاه وى موجب شده بود برخى از شيعيان، در اين باره تشكيك روا دارند؛ لذا مكتوب مفصّل ديگرى، در تأييد مكتوب اوّل صادر شد كه اين تعبير در آن وجود داشت: (فانه لا عذر لأحد من موالينا فى التشكيك فيما رَوى عنّا ثقاتُنا).(۲۰) پس شناخته بودن خطّ حضرت، شايد يكى از اسباب نفى معذوريت در تشكيك بوده است.

از ديگر زمينه هاى تشكيك در صدور توقيعات ائمه عليهم السلام، اقدام خائنانه برخى از وكيلان ائمه عليهم السلام بود. اين افراد پس از مدتى وكالت، راه خيانت پيشه كرده وگاه به دروغ، توقيعى را به امام عليه السلام نسبت مى دادند! ويا خود را واسطه صدور توقيع امام عليه السلام معرفى مى كردند! براى مورد اوّل، مى توان به توقيع دروغين (فارس بن حاتم) اشاره كرد كه مشتمل بر اعلام دريافت وجوه شرعى شيعيان منطقه (جبال) از سوى امام هادى عليه السلام بود. امام عليه السلام طى مكتوبى، به تكذيب اين امر پرداخت.(۲۱) براى مورد دوّم نيز مى توان به اقدام (شلمغانى) در انتساب توقيع صادر شده از سوى ناحيه مقدسه در جواب مسائل قمّى ها، به خودش اشاره كرد! اين نيز طى مكتوبى، از سوى (ناحيه مقدّسه) تكذيب شد.(۲۲)

طبق شواهدى كه گذشت، گرچه كتابت نامه ها وتوقيعات، غالباً به وسيله خود امامان عليهم السلام صورت مى گرفت؛ ولى شواهدى نيز نشانگر آن است كه اين امر، گاهى به وسيله پيشكاران، خادمان وسفيران ائمه عليهم السلام انجام مى گرفت. از شواهد دالّ بر اين مدّعا، روايت شيخ طوسى از (ابوغالب زرارى) است. وى نامه اى مشتمل بر درخواست دعا از ناحيه مقدسه، براى رفع مشكل خانوادگى اش، به واسطه (شلمغانى) به (حسين بن رَوْح) تحويل داد. او هنگامى كه از تأخير در پاسخ، به شلمغانى شكوه كرد؛ وى در جواب گفت: (غم مخور كه اين تأخير به نفع تو است؛ چرا كه اگر پاسخ زودتر داده شود، از ناحيه حسين بن روح است واگر با تأخير همراه باشد، از ناحيه صاحب عليه السلام است).(۲۳)

چگونگى صدور وتحويل توقيعات

چنان كه در پيش اشاره شد، مكتوبات حاوى سؤالات ودرخواست هاى شيعيان، از طريق وكيلان وسفراى امامان عليهم السلام، به دست ائمه عليهم السلام مى رسيد. در زمان حضور امام معصوم عليه السلام، پس از تحويل اين مكتوبات، امام عليه السلام اقدام به پاسخ گويى كرده، از طريق وكيلان يا پيك هايى مخصوص، آن را به شيعيان مى رساندند. در مواردى، امام عليه السلام به طريق خرق عادت، عمل كرده وبه جهت رعايت جهات امنيتى، يا مصالح ديگر - با توجه به علم امامت - پاسخ سؤالات را قبل از آن كه به امام برسد، مكتوب فرموده وبه محض تقديم سؤال، پاسخ را تحويل مى دادند؛ نظير آنچه كه درباره امام كاظم عليه السلام نقل شده است: آن حضرت، پاسخ هاى از قبل آماده شده براى نامه هاى ارسالى از عراق توسط (على بن يقطين) را، به محض دريافت نامه ها، به آورندگان آنها تحويل داد.(۲۴) امام عسكرى عليه السلام نيز نامه هاى دربسته اهالى نيشابور را، بدون رؤيت آنها پاسخ دادند.(۲۵)

در عصر غيبت صغرى، مهم ترين واسطه تحويل نامه هاى شيعيان به امام عصرعليه السلام، سفيران ناحيه مقدسه بودند. البته در مواردى نيز نامه هاى سؤال يا درخواست، به واسطه برخى از خادمان يا كسانى كه به خانه حضرت رفت وآمد مى كردند، به محضرش رسانده مى شد. به عنوان نمونه، (محمد بن يوسف شاشى)، نامه اى را به وسيله زنى كه به بيت امام عليه السلام رفت وآمد مى كرد؛ به نزد آن حضرت فرستاد وپاسخ گرفت كه بشارت به شفاى بيمارى اش بود.(۲۶)

مدت زمان صدور توقيعات

پس از آن كه سفيران، نامه هاى شيعيان را به امام عليه السلام تحويل مى دادند؛ به طور طبيعى، مدتى مى بايست سپرى شود تا سفير اين مكتوبات را بر امام عليه السلام عرضه كرده، پاسخ آنها را دريافت دارد. اين مدت، در برخى نقل ها چند ساعت (مثلاً از صبح تا بعد از نماز ظهر)(۲۷) ودر بعضى نقل ها سه روز،(۲۸) ودر برخى ديگر به طور مجمل، تعبير (بعد ايّامٍ)(۲۹) به كار رفته كه حداقل آن، سه روز است. اين مدت، مدت معقول وطبيعى براى عرضه سؤال به وسيله سفير ودريافت جواب بوده است.(۳۰)

خرق عادت در صدور توقيعات

البته در مواردى نيز، ابزار خرق عادت، به ميان آمده وپاسخ ها در مدت بسيار كوتاهى عرضه مى شد. به عنوان نمونه، در جريان صدور توقيع در لعن (شلمغانى)، تعبير روايت چنين است: (خرج على يدالشيخ ابى القاسم الحسين بن روح رضى الله عنه فى ذى الحجة سنة اثنى عشرة وثلاثمأة فى ابن ابى العزاقر والمداد رطبٌ لم يجفّ)!(۳۱) كه حاكى از سرعت صدور توقيع واعلام آن به شيعيان، حتى قبل از خشك شدن جوهر، ونيز حاكى از ارتباط وثيق وتنگاتنگ سفير با ناحيه مقدسه است. در مواردى نيز به محض خطور پرسش به ذهن سؤال كننده، پاسخ متناسب با آن بر صفحه توقيع نقش مى بست! به عنوان نمونه، مى توان به روايت صدوق از (ابوالحسين اسدى) اشاره كرد كه در توقيع صادر شده براى وى آمده بود: (لعنة الله والملائكة والناس اجمعين على من استحلّ من مالنا درهماً). در اين هنگام، وى با خود گفت: اين لعن مربوط به هر كسى است كه حرامى را حلال بشمارد؛ پس در اين زمينه چه امتيازى براى حضرت حجّت عليه السلام بر ديگران است؟! ووقتى مجدّداً به توقيع نظر كرد، عبارت توقيع را بدين صورت تغيير يافته ديد: (لعنة الله والملائكة والناس اجمعين على من اكل من ما لنا درهماً حراماً).(۳۲)

در مواردى، برخى از وكيلان به امر امام عليه السلام، سؤالات را در كاغذى نوشته وزير سجّاده مى نهادند. پس از ساعتى، به ورقه سؤال مراجعه كرده، پاسخ ها را بر روى آن ثبت شده مى يافتند؛ نظير آنچه درباره (محمدبن فرج) رخ داد. وى وكيل الوكلاى امام هادى عليه السلام بود وامام به وى فرموده بود: كه براى اخذ پاسخ سؤالاتش، به طريق ياد شده عمل كند.(۳۳)

رابطه توقيعات با اعجاز ناحيه مقدسه، گاه به نحو ديگرى بروز مى كرد. در يك مورد، (حسن بن على وجناء)، براى اثبات صدق دعوى سفارت (حسين بن روح)، به (محمدبن فضل موصلى) - كه منكر اين امر بود - پيشنهاد مى كند با قلم بى دوات، سؤالاتى را روى كاغذ نوشته وبه (ابن روح) دهند تا پاسخ دهد. آنان اين كار را انجام مى دهند، وتا پس از نماز ظهر صبر مى كنند. پس از اين مدت جواب آماده مى شود؛ با كمال شگفتى جواب ها را دقيقاً مطابق آن سؤالاتى كه در ذهن داشتند، مى يابند!(۳۴) در موردى ديگر، (ابوغالب زرارى) براى عرضه مشكلش به پيشگاه (ناحيه مقدسه)، به خانه (ابن روح) مراجعه مى كند وبه امر دستيارش، نامش را روى كاغذى مى نويسد. پس از بازگشت، توقيعى بر وى عرضه مى شود كه در آن، ضمن اشاره به مشكل او، بشارت به رفع آن آمده بود!(۳۵)

نقش دستياران امام عصر عليه السلام در صدور توقيعات

شواهدى نيز دال بر آن است كه گاهى پاسخ توقيعات، به وسيله برخى از وكيلان مبرّز ناحيه مقدسه داده مى شد؛ بدون آن كه آنها را به محضر امام عليه السلام عرضه كنند. البته اين امر تحت اشراف سفير وبالتبع خود امام عليه السلام، انجام مى گرفت. به عنوان نمونه، نامه اى در باره يكى از شيعيان قم - كه منكر فرزندش شده ونسبت به همسرش بدبين شده بود - به وسيله برخى از بزرگان اين شهر به (ناحيه مقدسه) نوشته وارسال شد. پس از آن كه اين نامه بر سفير سوم عرضه شد، وى بدون نظر به آن، حامل نامه را به نزد (ابوعبدالله بزوفرى) فرستاد. او نيز در پاسخ گفت: (فرزند، فرزند او است؛ ودر تاريخ فلان وروز فلان ومكان فلان مواقعه صورت گرفته وبه او بگو كه نامش را محمّد بگذارد). آن شخص، پس از بازگشت به قم، جريان را باز گفت.(۳۶)

در صورتى كه پاسخ به توقيعات، از سوى سفير انجام مى گرفت، معمولاً فاصله عرضه سؤال تا صدور جواب، كمتر از زمانى بود كه جواب از سوى ناحيه مقدسه باشد. روايت مربوط به (ابوغالب زرارى) صريح در اين معنا است.(۳۷)

شواهدى، نشانگر آن است كه گاهى سفير يا دستيار او، مجموعه سؤالات ودرخواست ها را يك جا نوشته، به ناحيه مقدسه عرضه مى كرد وپاسخ ها نيز در همان برگه وگاه در لابه لاى سطرهاى سؤالات، نوشته مى شد. در روايت شيخ طوسى از (ابوغالب زرارى) آمده است كه در دوران مخفى شدن واستتار (حسين بن روح) - كه وى (شلمغانى) را براى تماس با شيعه به جاى خود نصب كرده بود - (ابوغالب) به همراه دوستش، به ملاقات (شلمغانى) رفته، از وى طلب كردند كه با (ناحيه مقدسه) مكاتبه وبراى آنان طلب دعا كند. (شلمغانى) نيز در برگه اى اين درخواست را درج مى كند. پس از چند روز كه آن دو براى دريافت پاسخ، به نزد او مى روند؛ وى آن برگه را خارج مى كند؛ در حالى كه مسائل بسيارى در آن ثبت ودر لابه لاى خطوط سؤال، پاسخ ها نوشته شده بود. از جمله آنها، پاسخ خواسته (زرارى) ودوستش بود. اين در حالى بود كه (زرارى)، از بيان دقيق خواسته اش اجتناب كرده بود؛ ولى در پاسخ ناحيه، اشاره به خواسته وى شده بود كه اصلاح بين وى وهمسرش بود.(۳۸) بنا به نقل نجاشى، توقيعات صادره براى (محمد بن عبدالله حميرى) نيز در لابه لاى سطرهاى سؤالات نگاشته شده بود.(۳۹)

چگونگى دريافت توقيعات از امام عصر عليه السلام

يكى از مباحث اساسى درباره كيفيت صدور توقيعات، نحوه تماس سفير با (ناحيه مقدسه) وتحويل نامه ها ونحوه دريافت پاسخ آنها است. البته اسلوب وكيفيت عرضه سؤالات ونامه ها به وسيله سفيران بر امام عصرعليه السلام، مجمل است وروايات نيز افق روشنى در اين زمينه، باز نمى كند.(۴۰) شواهدى حاكى از آن است كه سفيران عصر غيبت صغرى، ملاقات هاى حضورى با امام عصرعليه السلام داشته اند؛ مثلاً هنگامى كه از سفير اوّل، درباره ملاقاتش با حضرت حُجّت عليه السلام سؤال مى شود، وى در سخنانى همراه با گريه، مى گويد: بله او را ديده ام؛ در حالى كه وصف وى چنين است...(۴۱). شبيه اين سؤال از سفير دوّم مى شود، واو نيز به همين شكل پاسخ مى گويد.(۴۲) در موردى ديگر، پاسخ مى دهد: (بله، آخرين عهد من با وى، در كنار بيت الله الحرام بود؛ در حالى كه به خداوند عرضه مى داشت: خداوندا! آنچه كه به من وعده داده اى، منجّز فرما).(۴۳) به طور قطع، سفير سوم وچهارم نيز توفيق ملاقات با شخص حضرت حجّت عليه السلام را به كرّات داشته اند. به عنوان مؤيدى بر اين سخن، مى توان به روايت شيخ طوسى اشاره كرد كه نشانگر صدور توقيع مربوط به لعن (شلمغانى) به وسيله (ابن روح) است؛ در حالى كه وى در زندان مقتدر عباسى به سر مى برد!(۴۴) محتمل ترين وجه آن است كه امام، شخصاً وبه اعجاز، اين توقيع را در زندان به وى رسانده باشد.

بدين ترتيب، شيوه طبيعى آن است كه خود سفيران به طور سرّى ومخفيانه، با امام عليه السلام ملاقات ونامه هاى حاوى سؤالات را بر حضرتش عرضه كرده باشند. برخى از محققان،(۴۵) براى اين سخن، به دو مرجّح تمسّك كرده اند:

۱. غالباً پاسخ سؤالات، با قدرى تأخير عرضه مى شد، كه نشان از حركتى طبيعى در عرضه سؤال بر امام عليه السلام واخذ جواب دارد؛ واگر در تمام موارد، صدور توقيعات همراه با اعجاز بود، تأخير حاصل نمى شد.

۲. برخى شواهد، حاكى از آن است كه سفيران، بعضى مسائل عقيدتى ودينى را از خود امام عليه السلام شنيده وبه ديگران عرضه مى كردند. به عنوان نمونه، مى توان به سخن (حسين بن روح) به يكى از شيعيان اشاره كرد - كه درباره سخنان (ابن روح) واين كه از جانب خود او است يا از جانب حضرت حجت عليه السلام، ترديد داشت – (ابن روح) در پاسخ فرمود: (اگر از آسمان سقوط كنم وپرندگان مرا بدرند ويا باد مرا به مكان دوردستى پرتاب كند، نزد من محبوب تر از آن است كه از جانب خود سخن گويم. اين كه گفتم، از اصل، وشنيده شده از حجّت عليه السلام است).(۴۶)

پاسخ هاى شفاهى

در بيشتر موارد، نامه هاى حاوى سؤالات ويا درخواست هاى شفاهى شيعيان، به طور معمول از طريق صدور توقيعات، پاسخ داده مى شد؛ ولى در مواردى، طبق مصالح، پاسخ به صورت شفاهى، از سوى سفير يا خادم حضرت به سؤال كننده عرضه مى شد.(۴۷) در مواردى، به طريق معجزه آسا شخص سؤال كننده، صدايى مى شنيد؛ بدون آن كه صاحب صدا را ببيند وپاسخ مشكل خود را بدين گونه اخذ مى كرد.(۴۸) در مواردى نيز، به جهت مصالحى، اصلاً پاسخى صادر نمى شد.(۴۹)

(چگونگى تحويل توقيعات به وكلا وشيعيان)

پرسشى كه در اين جا مطرح است آن كه، پس از صدور توقيعات، چگونگى تحويل آنها به وكيلان وسپس شيعيان مقيم در ناحيه هاى دوردست، چگونه بوده است؟ گرچه در برخى از روايات، تصريح شده كه پيك هاى مخصوصى، حامل پيام ها وتوقيعات (ناحيه مقدسه) به نواحى دور دست بوده اند؛ ولى روايات ديگر در اين باره سكوت كرده وبه اجمال گذشته اند. به عنوان نمونه، توقيعات بسيارى به دست (ابوالحسين اسدى) - كه از باب هاى معروف عصر غيبت صغرى ووكيل الوكلاى منطقه رى ونواحى شرقى ايران بود - صادر شده است.(۵۰) با توجّه به بعد مسافت بين رى، بغداد وسامراء، اين سؤال مطرح مى شود كه آيا پيك ها ووسايطى، حامل توقيعات براى وى بوده اند ويا آن كه خرق عادت واعجازى، در ميان بوده است؟ البته تا زمانى كه دليلى براى اعجاز نبود، بايد اصل را بر روال طبيعى امور نهاد؛ ولى در مورد (قاسم بن علاء) - كه وكيل ناحيه آذربايجان بوده وتوقيعات متعددى نيز به دست وى صادر شده - روايت شيخ طوسى نشانگر وجود پيك مخصوصى است كه واسطه ورابط بين عراق ومناطقى از ايران (همچون آذربايجان) بوده است.(۵۱)

بنابراين، مى توان اين نقل را قرينه وشاهدى، دالّ بر وجود پيك ها ووسايط در ايصال وتحويل توقيعات به ساير نواحى دوردست دانست؛ چنان كه روايت (ابوالاديان) - كه حاكى از ارسال وى به مدائن از سوى امام عسكرى عليه السلام براى تحويل نامه هايى به شيعيان اين منطقه، در اواخر عمر شريف حضرت است - از ديگر مؤيدات اين سخن مى باشد.(۵۲) البته در مواردى كه شيعيان يا وكيلان، مستقيماً سؤالات خود را در بغداد، بر سفير عرضه مى نمودند، توقيعات را مستقيماً از سفير ويا با يك واسطه، از دستيار او دريافت مى كردند. توقيعات، گاهى به طور خصوصى، صادر وخطاب به اشخاص معينى بود كه سؤال يا درخواستى عرضه مى كردند؛(۵۳) وگاه شكل عمومى داشت، كه در اين موارد، سفير ودستياران وى موظف بودند آن را بر شيعيان نواحى مختلف عرضه كنند. در اين موارد بود كه توقيع به وسيله افراد مختلف استنساخ مى شد. البته در مورد اوّل نيز گاه از سوى افراد علاقه مند، استنساخ صورت مى گرفت؛ از نمونه هاى توقيعات عمومى، مى توان به توقيعات صادر شده در لعن وطرد برخى از وكيلان خائن ومدّعيان دروغين بابيّت (همچون (شلمغانى) وغير او) اشاره كرد.(۵۴)

استمرار صدور توقيعات وانقطاع آن

توقيعات (ناحيه مقدسه) در تمامى دوره غيبت صغرى - به استثناى برهه اى كوتاه - به دست سفيران، باب ها ووكيلان امام دوازدهم عليه السلام صادر مى شده است. روايت شيخ طوسى، حاكى از استمرار صدور توقيعات در طول اين دوره است. شيخ طوسى درباره سفير اول ودوّم گويد: (توقيعات صاحب الامرعليه السلام به دست عثمان بن سعيد وپسرش محمد، براى شيعيان وخواص اصحاب امام عسكرى عليه السلام خارج مى شد)؛(۵۵) ودرباره سفير دوّم گويد: (وى به مدت حدود پنجاه سال، متولّى امر سفارت بود ومردم اموال خود را براى وى حمل مى كردند. او نيز توقيعات را براى مردم خارج مى ساخت؛ به همان خطّى كه در دوره زندگانى امام عسكرى عليه السلام خارج مى شد).(۵۶) البته تعبير پنجاه سال، با عنايت به دوره فعاليت وى در عصر امام عسكرى عليه السلام، ودر عصر نيابت پدرش مى باشد.

در روايت مربوط به (قاسم بن علاء) نيز آمده كه: (توقيعات صاحب الزمان عليه السلام به طور مستمرّ به دست ابوجعفر محمدبن عثمان عمرى وپس از وى به دست ابوالقاسم حسين بن روح - قدس الله روحهما - براى وى صادر مى شد).(۵۷)

(اين نقل ها حاكى از استمرار صدور توقيعات، در عصر سفير دوّم وسوّم است؛ در عين حال، (ابوسهل نوبختى) در كتاب التنبيه فى الامامة،(۵۸) مدعى است كه پس از شهادت امام عسكرى عليه السلام، براى مدتى بيش از بيست سال، توقيعات حضرت مهدى عليه السلام براى شيعيان خارج مى شد وسپس انقطاعى در صدور اين توقيعات حاصل گرديد. بر اين اساس، برخى از محققان، دوره انقطاع در صدور توقيعات را بين ۲۸۰ تا ۲۹۰ ه . ق، وحتى تا پايان دوره سفارت سفير دوّم (۳۰۵ ه . ق) برآورد كرده اند؛(۵۹) ولى با توجّه به شواهدى كه ارائه شد، اين سخن قابل پذيرش نيست. كلام (ابوسهل نوبختى) نيز قابل حمل بر انقطاع موقّت توقيعات، به علت بروز شرايط حادّ وسخت براى شيعيان در عصر (معتضد عباسى) است كه اقتضا مى كرد شيعيان، كمتر با سفير مرتبط شوند وسفير نيز به جهت عرضه توقيعات، مجبور به ملاقات با شيعيان نباشد. روايت شيخ طوسى درباره شرايط عصر معتضد چنين است: (در زمان معتضد امر بر شيعيان، جدّاً دشوار وسخت بود واز شمشيرها خون مى چكيد! كمتر كسى نسبت به آنچه براى ابوجعفر عمرى حمل مى شد، اطلاع مى يافت! وبه حامل اموال، تنها گفته مى شد: به فلان موضع برو وآنچه آورده اى تحويل بده؛ بدون آن كه به وى رسيدى داده شود ويا بر چيزى اطلاع حاص كند).(۶۰)

پس از مدتى، صدور توقيعات ادامه يافت ودر عصر سفير سوّم نيز توقيعات متعددى از جانب (ناحيه مقدّسه) براى شيعيان خارج شد. در عصر سفير چهارم - با توجّه به كوتاهى دوران سفارتش - توقيعات زيادى گزارش نشده است؛ ولى معروف ترين توقيع ها در اين عصر، آخرين آنها است كه اعلام گرِ پايان عصر (غيبت صغرى) بود.(۶۱)

شايان ذكر است كه در عصر (غيبت كبرى) نيز توقيعاتى از سوى (ناحيه مقدسه)، خطاب به برخى از بزرگان شيعه، صادر شده كه به عنوان نمونه، مى توان به توقيعات صادر شده براى شيخ مفيد اشاره كرد.(۶۲) البته برخى از محققان، پيام صادر شده از سوى حضرت حجت عليه السلام براى آيت الله العظمى سيد ابوالحسن اصفهانى را نيز از مقوله (توقيعات ناحيه) مقدسه قلمداد كرده اند.(۶۳)

مضامين نامه ها وتوقيعات امامان شيعه عليهم السلام

چنان كه در مباحث پيشين يادآور شديم، نامه ها وتوقيعات ائمه عليهم السلام در زمينه هاى مختلف، به طور مستمر به وسيله دستياران ووكيلان آنان، به دست شيعيان مى رسيد. اين نوشته ها، يا پاسخ به سؤال ودرخواستى بود، ويا ابتدائاً براى بيان مطلب وراهنمايى ودستورِ عمل، براى شيعيان صادر مى شد، ويا پاسخ به نامه برخى از خلفا وصاحب منصبان عباسى بود.

بررسى مضامين تعداد بسيارى از اين مكتوبات، اين معنا را ثابت مى كند كه امامان شيعه عليهم السلام در هر زمينه ممكنى، مورد مراجعه، مشورت ويارى طلبى از سوى شيعيان بودند؛ واين، حتى شامل امور بسيار جزئى وشخصىِ زندگى؛ همچون خريد وفروش كنيز يا غلام يا دكّان واقدام براى فرزند دار شدن وامثال آن مى شد. با بررسى محتوا ومضامين اين مكتوبات، مى توان آنها را تحت بيست عنوانِ نسبتاً كلى گنجاند، كه ذيلاً بدان مى پردازيم وفهرستى از نمونه هاى متعدد مربوط به هر عنوان را در پى نوشت ارائه خواهيم نمود. عناوين ياد شده عبارت است از:

اعلام تعيين ونصب وكيلان وتوثيق ومدح برخى از آنان، وبيان شخصيت ايشان به شيعيان؛(۶۴)

انجام دادن راهنمايى هاى لازم نسبت به وكيلان وكارگزاران ائمه عليهم السلام؛(۶۵)

پاسخ به سؤالات مختلف دينى، در زمينه هاى فقهى، كلامى، تفسيرى، حديثى، تاريخى وارائه مواعظ اخلاقى؛(۶۶)

اعلام رسيد وجوه شرعى واموال تحويل شده به وكيلان ائمه عليهم السلام، ويا طلب وجوه شرعى؛(۶۷)

معرفى امام معصوم عليه السلام به شيعيان؛(۶۸)

دفاع از مظلوم، وبشارت رفع ظلم به شيعيان؛(۶۹)

اعلام خيانت خائنان، غلوّ غاليان، انحراف منحرفان وردّ بر آنان؛(۷۰)

نامه يك امام به امام بعدى يا به برخى از خلفاى عباسى؛(۷۱)

نهى از امور غير امنيتى وغير شرعى؛(۷۲)

اعلام نفرين امام عليه السلام بر ضدّ مخالفان وافراد منحرف وفاسد؛(۷۳)

حسابرسى وانتقاد از عملكرد برخى افراد؛(۷۴)

پاسخ به درخواست هاى مختلف جزئى، همچون درخواست وجه يا كفن يا دست خط يا تقسيط وجوه شرعى؛(۷۵)

پاسخ به استيذان شيعيان براى امور مختلف شخصى؛ همچون انجام حج، سفر، فرزند دار شدن، خريد وفروش و...؛(۷۶)

پاسخ به طلب دعا از سوى شيعيان در زمينه هاى مختلف؛(۷۷)

اِخبار وپيش گويى از امور مخفى ومافى الضمير افراد، وحوادث جزئى يا كلى آينده؛(۷۸)

اعلام وفات يا تاريخ وفات افراد؛(۷۹)

اعلام نيازهاى شخصى وروزمره امامان عليهم السلام به خادمان؛(۸۰)

پاسخ به بعضى از انتقادات بر ائمه عليهم السلام؛(۸۱)

اعلام عفو وقبول عذر برخى شيعيان؛(۸۲)

پيام تعزيت در رحلت سفير ونماينده امام عليه السلام يا افراد ديگر.(۸۳)