(۲۰۹) بررسی افسانه جزیره خضراء (۱)

بررسی افسانه جزیره خضراء (۱)

مجتبی کلباسی
فصلنامه انتظار شماره (۱)

تاریخ جهان اسلام وعقاید وافکاری که در بستر آن ظهور وبروز کرده، اقیانوسی متلاطم وبی کران وعرصه ای بسیار گسترده است. حرکت در امواج متلاطم وبعضاً ظلمانی این اقیانوس، نیازمند وسیله ای مطمئن وراهنمایی دریادیده است. در غیر این صورت، در شب تاریک دریا وامواج سهمگین آن، نمی توان راهی به ساحل نجات یافت.
عقاید، اخبار واحادیثی که در بستر این فرهنگ نیازمند بررسی ونقد هستند، کم نیستند. فقهای اسلام از عصر غیبت تاکنون سعی بر حراست اخبار واحادیث از نفوذ خطاها، تحریف ها وانحرافات داشته اند. اگر زحمات آن بزرگواران نبود، سرنوشت اسلام وتشیع دستخوش مخاطرات عظیم فکری می گشت وراه کشف حقیقت بر همگان مسدود می شد.
از جمله داستان هایی که تحت تأثیر حوادث زمان خود شکل گرفته وپس از مقداری تحریف، تطبیقی بی جا در مورد آن صورت گرفته، ودر برخی مجامع روایی شیعه نفوذ کرده است، داستانی است به نام«جزیره ی خضراء». از آن جا که در دو دهه ی گذشته با قلم فرسایی برخی افراد بی اطلاع از تاریخ، این داستان منتشر شده وبه علاوه، در تکلفی ناشیانه، آن را بر مثلث برمودا تطبیق کرده اند، لازم شد در اطراف این واقعه، کنکاش بیشتری صورت گیرد تا اذهان ارادتمندان به حضرت ولیّ عصر (عج) از این گونه خطاها پیراسته شود.(۱)
مباحثی که در این بررسی بدان پرداخته خواهد شد، عبارتند از:
خلاصه ی داستان جزیره ی خضرا
داستان اول
بررسی داستان اول از نظر سند
بررسی داستان اول از نظر متن
بررسی داستان اول از نظر تاریخی
خلاصه ی مباحث
داستان دوم
بررسی داستان از نظر سند
بررسی داستان از نظر متن
بررسی داستان از نظر تاریخی
ارتباط دو داستان
نتیجه وخلاصه ی مباحث
خلاصه ی داستان
مرحوم علامه مجلسی (قدس سره) در بحارالانوار (ج ۵۲، ص ۱۵۹) می نویسند:
رساله ای یافتم مشهور به داستان جزیره ی خضراء... وچون آن را در کتاب های روایی ندیدم، عین آن را در فصل جداگانه ای آوردم.
یابنده ی آن متن می گوید: در آن متن چنین آمده است:
من (فضل بن یحیی کوفی) در سال ۶۹۹ ه. ق. در کربلا از دو نفر، داستانی شنیدم. آن ها داستان را، از زین الدین علی بن فاضل مازندرانی، نقل می کردند. داستان مربوط به جزیره ی خضرا در دریای سفید بود. مشتاق شدم داستان را از خود علی بن فاضل بشنوم. به همین دلیل به حلّه رفتم ودر خانه ی سید فخرالدین، با علی بن فاضل ملاقات کردم واصل داستان را جویا شدم.
او، داستان را در حضور عده ای از دانشمندان حله ونواحی آن چنین بازگو کرد: سال ها در دمشق نزد شیخ عبدالرحیم حنفی وشیخ زین الدین علی مغربی اندلسی تحصیل می کردم. روزی شیخ مغربی عزم سفر به مصر کرد. من وعده ای از شاگردان با او همراه شدیم. به قاهره رسیدیم. استاد مدتی در الازهر به تدریس پرداخت، تا این که نامه ای از اندلس آمد که خبر از بیماری پدر استاد می داد. استاد عزم اندلس کرد. من وبرخی از شاگردان با او همراه شدیم. به اولین قریه اندلس که رسیدیم، من بیمار شدم. به ناچار، استاد مرا به خطیب آن قریه سپرد وخود به سفر ادامه داد.
سه روز بیمار بودم، پس از آن، روزی در اطراف ده قدم می زدم که کاروانی از طرف کوه های ساحل دریای غربی وارد شدند وبا خود پشم وروغن وکالاهای دیگر داشتند. پرسیدم: از کجا می آیند؟ گفتند: از دهی از سرزمین بربرها می آیند که نزدیک جزایر رافضیان است.
هنگامی که نام رافضیان را شنیدم، مشتاق زیارت آنان شدم. تا محل آنان، ۲۵ روز راه بود که دو روز بی آب وآبادی وبقیه آباد بودند، حرکت کردم وبه سرزمین آباد رسیدم. به جزیره ای رسیدم با دیوارهای بلند وبرج های مستحکم که بر ساحل دریا قرار داشت. مردم آن جزیره، شیعه بودند واذان ونماز آن ها بر هیأت شیعیان بود.
آنان از من پذیرایی کردند. پرسیدم: غذای شما از کجا تأمین می شود؟ گفتند: از جزیره ی خضراء در دریای سفید که جزایر فرزندان امام زمان(عج) است که سالی دو مرتبه، برای ما غذا می آورند.
منتظر شدم تا کاروان کشتی ها از جزیره ی خضراء رسید. فرمانده ی آن، پیرمردی بود که مرا می شناخت واسم من وپدرم را نیز می دانست. او مرا با خود به جزیره ی خضراء برد.
شانزده روز که گذشت، آب سفیدی در اطراف کشتی دیدم وعلت آن را پرسیدم. شیخ گفت: این دریای سفید است وآن جزیره ی خضراء. این آب های سفید، اطراف جزیره را گرفته است وهرگاه کشتی دشمنان ما وارد آن شود، غرق می گردد. وارد جزیره شدیم. شهر دارای قلعه ها وبرج های زیاد وهفت حصار بود. خانه های آن از سنگ مرمر روشن بود....
در مسجد جزیره با سید شمس الدین محمد که عالم آن جزیره بود، ملاقات کردم. او مرا در مسجد جای داد. آنان نماز جمعه می خواندند (واجب می دانستند). از سید شمس الدین پرسیدم: آیا امام حاضر است؟ گفت: نه، ولی من نایب خاص او هستم. به او گفتم: امام را دیده ای؟ گفت: نه، ولی پدرم، صدای او را شنیده وجدم، او را دیده است.
سید مرا به اطراف برد. در آن جا کوهی مرتفع بود که قُبّه ای در آن وجود داشت ودو خادم در آن جا بودند. سید گفت: من هر صبح جمعه آن جا می روم وامام زمان را زیارت می کنم ودر آن جا ورقه ای می یابم که مسایل مورد نیاز درآن نوشته شده است.
من نیز به آن کوه رفتم وخادمان قبه از من پذیرایی کردند ... در مورد دیدن امام زمان(عج) از آنان پرسیدم، گفتند: غیر ممکن است.
درباره ی سید شمس الدین از شیخ محمد (که با او به خضراء آمدم) پرسیدم. گفت: او از فرزندانِ فرزندان امام است وبین او وامام، پنج واسطه است.
با سید شمس الدین، گفت وگوی بسیار کردم وقرآن را نزد او خواندم. از او درباره ی ارتباط آیات واین که برخی آیات، با قبل بی ارتباط هستند، پرسیدم. پاسخ داد:.... مسلمانان پس از رسول خدا وبه دستور خلفا، قرآن را جمع آوری کردند. از همین رو، آیاتی که در قدح ومذمت خلفا بود، از آن ساقط کردند. از همین جهت، آیات را نامربوط می بینی، ولی قرآن علی (علیه السلام) که نزد صاحب الامر(عج) است، از هر نقصی مبرّاست وهمه چیز در آن آمده است.
در جمعه ی دومی که در آن جا بودم، پس از نماز، سر وصدای بسیار زیادی از بیرون مسجد شنیده شد. پرسیدم: این صداها چیست؟ سید پاسخ داد: فرماندهان ارتش ما هر دو جمعه ی میانی ماه سوار می شوند ومنتظر فرج هستند. پس از این که آنان را در بیرون مسجد دیدم، سید گفت: آیا آنان را شمارش کردی؟ گفتم: نه. گفت: آنان سیصد نفرند وسیزده نفر باقی مانده اند.
از سید پرسیدم: علمای ما احادیثی نقل می کنند که هر کس پس از غیبت ادعا کند مرا دیده است، دروغ می گوید. حال چگونه است که برخی از شما، او را می بینید؟
سید گفت: درست می گویی، ولی این حدیث مربوط به زمانی است که دشمنان آن حضرت وفرعون های بنی العباس فراوان بودند، امّا اکنون که این چنین نیست وسرزمین ما از آنان دور است، دیدار آن حضرت ممکن است.
سید شمس الدین ادعا کرد که: تو نیز امام زمان (عج) را دو مرتبه دیده ای، ولی نشناخته ای. هم چنین گفت که آن حضرت، خمس را بر شیعیان خود مباح کرده است وآن حضرت هر سال حج می گذارد وپدرانش را در مدینه، عراق وطوس زیارت می کند.
این خلاصه ای از داستان بود. البته کسانی که خواهان اطلاع دقیق تری هستند، می توانند داستان را در بحارالانوار یا منابع دیگر مطالعه کنند.
بررسی داستان از نظر سند
از مهم ترین موضوعات در بررسی سند یک خبر، منابعی است که آن خبر را ذکر کرده اند. بدیهی است هر قدر، منابع یک خبر به عصر صدور وحدوث آن نزدیک تر باشد، آن خبر اعتبار بیشتری خواهد داشت. در مورد داستان جزیره ی خضراء چنان که در اصل داستان آمده، راوی خبر آن را در سال ۶۹۹ ه.ق. از علی بن فاضل در شهر حلّه شنیده است.
در آن زمان، «حلّه» شهری آباد بین بغداد وکوفه بوده وچون کوفه ونجف در آن زمان، مرکز حوزه ی علمی شیعه بوده، طبیعتاً خبرها، به ویژه خبرهای مهمی که به مسایل عقیدتی وکلامی وفقهی شیعه مربوط می شده است، بااهمیت تلقی می شده ودر آثار ونوشته های آنان منعکس می گشته است. ولی علی رغم اشتمال این داستان بر مطالب مهم ومطرح شدن آن در سامرا وحله وطبیعتاً نجف، در هیچ یک از آثار مکتوب آن زمان (یعنی از سال ۶۹۹ تا ۱۰۱۹ ه. ق.) که به دست ما رسیده است، این خبر انعکاس نیافته است.
اشتهار این داستان از آغاز هزاره ی دوم به ویژه در زمان علامه مجلسی (قدس سره) وذکر آن در کتاب بحارالانوار است. قبل از علامه، قاضی نور الله شوشتری (م ۱۰۱۹) این حکایت را در کتاب مجالس المؤمنین آورده است. البته قاضی نورالله در مجالس المؤمنین ادعا کرده که شهید ثانی در برخی از امالی خود، این داستان را ذکر کرده است، ولی ایشان هیچ مدرکی در این باره به دست نمی دهد. علاوه بر این که علامه مجلسی (قدس سره) همه ی آثار شهید را در اختیار داشته است.(۲) در عین حال، در آغاز نقل داستان جزیره ی خضراء می گوید: «این داستان را در کتاب های معتبر ندیدم». بدیهی است اگر علامه مجلسی (قدس سره) این خبر را در کتب شهید دیده بود، آن را در بخش نوادر کتاب ذکر نمی کرد وبه جای انتساب آن به شخص مجهول، آن را به شهید مستند می کرد.
مجهول بودن راوی واستنساخ کننده ی نسخه ی مکتوب داستان:
علما وفقهای اسلام در پذیرش یک کتاب یا نوشته وانتساب آن به نویسنده، صرفاً به ادعاها توجه نمی کنند، بلکه وقتی یک کتاب را از نظر انتساب به نویسنده زمانی معتبر می دانند که آن کتاب از طریق سلسله ی اجازات برای آنان نقل شده باشد. از همین رو، شاگردان یک مؤلف یا راوی با اجازه از شیخ واستاد خود، مطالب را نقل کرده وآنان نیز این اجازه ها را به طبقه ی بعد از خود منتقل می کردند.
در زمان های گذشته وقبل از عصر رواج چاپ، آن چه موجب اعتماد به نسخه های مکتوب خطی می شد، اجازه ای بود که مؤلف با واسطه یا بدون آن، به افراد شناخته شده می داد. برای نمونه، مرحوم مجلسی (قدس سره) در مجلدات آخر کتاب بحارالانوار به ذکر اجازه های خود برای نقل از کتاب ها می پردازد وبدین ترتیب، نقل خود از کتاب های آنان را مستند می سازد.
ولی نوشته ی جزیره ی خضراء اولاً؛ هیچ ارتباط مستندی با نویسنده ی آن ندارد. وهیچ مدرکی که صحت انتساب نوشته را به علی طیبی نشان دهد، وجود ندارد. ثانیاً؛ یابنده ی نسخه و(کسی که می گوید من جزوه را به خط فضل بن علی طیبی کوفی یافتم وآن را استنساخ کردم)، معلوم نیست چه کسی است تا بتوان نسبت به وثاقت یا عدم وثاقت او ابراز نظر کرد. ثالثاً؛ یابنده ی مجهول نوشته ی فضل بن علی طیبی، معلوم نیست از کجا تشخیص داده است که نوشته ی مزبور خط فضل بن علی است. ناچار باید گفت: چون در خود نوشته، توسط نویسنده به این مطلب اقرار شده است، یابنده، نسخه آن را به همان اسم نسبت داده است. ولی باید توجه داشت چنین انتساب هایی، ارزش علمی ندارد وچنان که قبلاً نیز گفته شد، نوشته ای را می توان مستند قرار داد وبدان استدلال کرد که دارای سلسله سند موثق به نویسنده ی کتاب باشد، وگرنه هر کس نوشته ای می نوشت (چنان که برخی نوشتند ووارد اخبار کردند) وآن را به شخص مورد وثوقی نسبت می داد، مثلاً می گفت این نوشته ی زراره بن اعین یا محمد بن ابی عمیر و... می باشد.
بررسی شخصیت های داستان
نام چند نفر در آغاز داستان آمده است که به جز یک نفر که همان فضل بن علی باشد، هیچ کدام شناخته شده نیستند وبه گفته های آنان نمی توان استناد کرد.
علی بن فاضل که شاهد اصلی ماجرا ومدعی رفتن به جزیره ی خضرا و... است، جز به همین خبر شناخته شده نیست ورجالیون هیچ ذکری از او به میان نیاورده اند، با آن که شخصیت هایی چون علامه حلی وابن داود (صاحب کتاب رجال ابن داود که تألیف کتابش در سال ۷۰۷ ه.ق به پایان رسیده است) که معاصر ویا نزدیک به زمان نقل داستان بوده اند، هیچ نامی از علی بن فاضل به میان نیاورده اند، حال آن که خبر جنجالی او که علاوه بر جنبه های حساس کلامی، دارای ابعاد فقهی نیز هست، طبیعتاً می بایستی انعکاس گسترده ای در محافل علمی ودینی آن زمان داشته باشد.
خلاصه ی سخن این که، این خبر از نظر سند نه تنها ضعیف است، بلکه باید گفت فاقد استناد است وبه جز اشتهار در کتب متأخرین به ویژه پس از علامه مجلسی (قدس سره) هیچ مستند دیگری ندارد. بدیهی است که چنین نقل هایی موجب ارزش واعتبار خبر نمی شود.
شخصیت فضل بن یحیی علی طیبی کوفی
مجدالدین فضل بن یحیی بن علی بن المظفر بن الطیبی به واسطه ی اجازه ی صاحب کشف الغمه (عیسی بن ابی الفتح اربلی) از رجال موثق شمرده می شود،(۳) ولی نکته ی مهم در این مقام، آن است که از کجا معلوم است فضل بن یحیی که در داستان جزیره ی خضراء به او منسوب است، همان فضل بن یحیی بن المظفر باشد؟ علاوه بر این که، راوی کتاب (کسی که کتاب را برای ما نقل کرده) نیز شخصی مجهول وناشناخته است. هم چنین شخصی که فضل بن یحیی از او نقل می کنند (علی بن فاضل) نیز ناشناخته است.
گرچه بررسی این خبر از نظر سند، ابعاد دیگری نیز دارد، ولی به جهت رعایت اختصار به همین مقدار، بسنده می کنیم.
بررسی داستان از نظر متن ومحتوا
۱ – دلالت قصه بر تحریف قرآن: از جمله مطالبی که در ضمن گفت وگوی علی بن فاضل (مجهول) با شمس الدین (مجهول) آمده است، تصریح به تحریف قرآن است. یعنی کسی که این داستان را بپذیرد، بایستی با یک خبر که مجهول الراوی ونهایتاً خبر واحد است، قایل به تحریف قرآن باشد، حال آن که نقل قرآن، متواتر است ونص قرآن نیز به حفظ آن از هرگونه تحریف، تصریح دارد.(۴) مگر آن که کسی مسلک اخباریون را داشته باشد، که با یک سری اخبار ضعیف وبی اعتبار هم چون حدیث مذکور، مهم ترین سند اسلام ومتقن ترین آن را تحریف شده بداند که این نهایت بی فکری وکم خردی ودوری از عقل ومنطق است.
آری، شمس الدین مذکور در قصه، به صراحت می گوید که قرآن جمع آوری شده در زمان خلفا، تحریف شده است.
وجمعوا هذا القرآن واسقطوا ما کان فیه من المثالب التی صدر منهم بعد وفاه سید المرسلین (صلی الله علیه وآله) فلهذا تری الآیات غیر مرتبطه.(۵)
چگونه می توان قرآن متواتر وتضمین شده را که همه ی ائمه (علیهم السلام) به آن استناد می کردند،با چنین اخباری زیر سؤال برد؟! وآیا کسانی که چنین مجعولاتی را رواج می دهند، به توابع آن توجه دارند؟!
۲ – راوی مجهول این خبر (علی بن فاضل) که با نسبت مازندرانی از او یاد می شو،د در ضمن داستان، خود را عراقی الاصل معرفی می کند. گرچه محتمل است که اشتهار یک نفر در انتساب به شهر یا منطقه ای با اصالت او متفاوت باشد، ولی به نظر می رسد سازنده ی این داستان، دچار اندکی کم حافظه گی شده است که یک بار، او را به نام مازندرانی وبار دیگر، عراقی الاصل معرفی می کنند.
۳ – در متن داستان آمده است:
هذا هو البحر الابیض وتلک الجزیره الخضراء وهذا الماء مستدیرٌ حولها مثل السور من أی الجهات أتیته وجدته وبحکمه الله ان مراکب اعدائنا اذا دخلته غرقت....
ولی علی بن فاضل به هنگام گزارش از جزیره، آن را دارای هفت حصار می داند واز برج های محکم دفاعی آن یاد می کند. حال اگر این جزیره به وسیله ی آب های سفید ونیروی غیبی، محافظت می شده، به حصارهای محکم چه نیازی داشته است؟
این مطلب وقتی بیشتر اهمیت پیدا می کند که توجه داشته باشیم سید شمس الدین وچندین نسل از اجداد او در آن سرزمین زندگی می کرده اند؟!!
۴ – در ضمن داستان، به نقل از خادمان قُبه می نویسد: «رؤیت امام غیرممکن است»، ولی در گفت وگوی با سید شمس الدین، او سخن دیگری بر زبان می راند ومی گوید: «ای برادرم! هر مؤمن با اخلاصی می تواند امام را ببیند، ولی او را نمی شناسد». حال چگونه بین غیرممکن بودن رؤیت ودیدن مشروط می توان جمع کرد؟
۵ – در یکی از روزهای جمعه، وقتی علی بن فاضل، سر وصدای زیادی از بیرون مسجد می شنود وعلت را از سید شمس الدین جویا می گردد، وی اظهار می دارد که سیصد نفر از فرماندهان، منتظر ظهور حضرت هستند ومنتظر ۱۳ نفر دیگرند.
بر این اساس، بایستی این سیصد نفر که از خواص حضرت هستند، نیز دارای عمرهای طولانی باشند وتا اکنون نیز در قید حیات بوده وپس از حال نیز به زندگی ادامه دهند، تا زمان ظهور فرا رسد.
آیا ما بر چنین سخن گزافی، دلیلی داریم؟ دلایل تنها در مورد امام زمان وبرخی دیگر از انبیای الهی است، ولی در مورد سیصد نفر که آنان نیز چنین عمرهایی داشته باشند، دلیلی در دست نداریم.
۶ – به مقتضای این خبر، خمس بر شیعیان حضرت، حلال است وادای آن واجب نیست. این مطلب، خلاف نظر فقهای اسلام از آغاز غیبت تاکنون است.
۷ – علی بن فاضل از سید شمس الدین می پرسد: آیا تو امام (علیه السلام) را دیده ای؟ گفت: نه، ولی پدرم به من گفت که سخن امام را شنیده، ولی شخص او را ندیده وجدم سخنانش را شنیده وشخص او را دیده است. ولی سید شمس الدین در جای دیگر همین داستان می گوید:
«هر مؤمن با اخلاصی می تواند امام را ببیند، ولی او را نشناسد. گفتم: من از جمله ی مخلصان هستم، ولی او را ندیده ام: گفت: دو بار او را دیده ای؛ یک با در راه سامرا ویک بار در سفر مصر....
حال سؤال این است: چگونه کسی که ادعای نیابت خاص دارد واز ملاقات های امام (علیه السلام) مطلع است، خود، آن حضرت را ندیده است واظهار می دارد که پدرش، سخن آن حضرت را شنیده است؟
در جای دیگر داستان، ادعا می کند که او (امام زمان عج) پدرانش را در مدینه، عراق وطوس، زیارت می کند وبه سرزمین ما برمی گردد.
معنای این سخن آن است که سید شمس الدین از سفرهای امام زمان وورود وخروج آن حضرت نیز مطلع بوده وآن حضرت خود در جزیره ی خضراء ساکن است. حال چگونه است کسی که چنین اطلاعات دقیقی از امام (علیه السلام) دارد، آن حضرت را ندیده است.
 

پى نوشت ها:

ــــــــــــــــــــــ

(۱) نگارنده در اوایل دهه ی ۱۳۶۰ ه ق در جزوه ای که جهت پاسخ به سؤالات در برخی مراکز علمی تهیه شده بود، به نقد داستان پرداختم. در سال های بعد، نویسندگان متعددی بحمد الله دست به قلم برده وحقایق را آشکار کردند .ر.ک: جزیره ی خضراء در ترازوی نقد، علامه جعفر مرتضی عاملی؛ جزیره ی خضراء تحریفی در تاریخ شیعه، غلام رضا نظری. از آن جا که دیدگاه نگارنده در بررسی این موضوعات قدری با نظر نویسندگان این کتاب ها متفاوت بود، پرداختن دوباره به این موضوع را مناسب دانستم.
(۲) بحارالانوار، ج ۱، ص ۱۰.
(۳) کشف الغمه، ج ۱، ص ۴۴۵.
(۴) انا نحن نزلنا الذکر وانا له لحافظون». حجر، ۹.
(۵) بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۷۰.