(۲۲۰) تاریخ عصر غیبت کبری (۶)

تاریخ عصر غیبت کبری (۶)

سیّد منذر حکیم
فصلنامه انتظار شماره ششم ۱۳۸۱

اشاره:
در شماره ی پیش، به مهم ترین چالش های دوران غیبت کبرا پرداختیم. شناختِ امام غایب برای کسانی که او را ندیده اند وبه محضر او شرف یاب نشده اند، نخستین مشکل وچالش به شمار می رود. محور اشکال دوم، امکان ایمان به چنین امامی است که در عین حیات وعصمت، در پُشتِ پرده ی غیبت، از دیده ها محجوب است، هر چند که در جامعه حضور دارد. در خاتمه ی مقاله گذشته به طور گذرا به این دو چالش وراه حل اجمالی آن پرداختیم. در این شماره به یاری خدا به ریشه یابی این دو مشکل وراه حلهای مطرح شده در متون تاریخی ما که برای این دوران برنامه ریزی کرده است می پردازیم وسایر مشکلات را نیز در پرتو این دو مشکل مرور خواهیم داشت.
خلاصه ی جواب برای چالش شناخت امام غایب
خلاصه ی رفع اشکال نخست به شرح زیر است:
۱- امکان شناخت ووسائل لازم برای تحقّق شناخت وآگاهی عامه ی مردم، بویژه نخبگان جامعه، از وجود واستمرار حیات دوازدهمین اختر تاب ناک آسمان ولایت، فراهم شده است.
این آگاهی ها، از سوی قرآن کریم وپیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) وامامان پیشین ونواب خاص امام مهدی (علیه السلام) ودانشمندان دوران حضور ودوران غیبت صغرا، ودوران غیبت کبرا نیز به گونه ای مستمر وپیوسته، در اختیار عموم مردم وحق جویان قرارداده شده است.
۲- دلائل عقلی ومجموعه ی دلائل حسّی وعینی؛ یعنی، کرامت های ثبت شده، در طول شصت ونه سال دوران ارتباط با امام مهدی (علیه السلام)، (آن هم به دست افراد گوناگون جامعه) امری مشهود ومسموع، ودر میان سطوح واقشار مختلف، از جمله علما ودانشمندان نیز رایج بود، این دلایل مهم ترین ابزار تحقّق ایمان در دوران غیبت کبرا بود.
۳- مدعیان مهدویّت وسوء استفاده کنندگان از نام امام مهدی (علیه السلام) در دوران غیبت صغرا وسپس دوران غیبت کبرا، دانشمندان وفرهیختگان جامعه را به دفاع از حریم امامت وامام مهدی (علیه السلام) ومسئله ی مهدویّت وادار کرد وبه طور غیرمستقیم شناخت مردم به امام مهدی (علیه السلام) را بالا برد.
۴- در کتاب های کلامی وتاریخی وحدیثی، به دلائل عقلی ونقلی وحسّی، به خوبی، پرداخته شده است.
۵- یکی از مهم ترین دلائل قرآنی که برای عموم صاحبان خرد سؤال برانگیز هم بوده وهست، سوره ی مبارک قدر است. فعل مضارع «تنزّلُ» در سوره ای که در سال های آغازین بعثت پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) نازل گشته است، چه معنایی دارد؟ ملائکه وروح، بر چه کسی وبرای چه، در شب قدر، از غروب تا طلوع فجر، پیوسته فرود می آیند؟
روایت های گوناگون در تفسیر این آیه وآیات مشابه، وجود شب قدر در هر سال را تصریح دارد. از این سوره، وجود یک انسان شایسته برای فرود آمدن ملائک حتی پس از دوران پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) فهمیده می شود.
تمام مسلمانان جهان، بلکه تمام جهانیان، به چنین مطلبی دست رسی داشته ودارند ومی توانند از آن آگاه شوند. این مطلب خصوصاً در دورانِ غیبت، بسیار قابل تأمّل می باشد.
شناخت مطلوب وراه رسیدن به آن
در این شماره، به پاسخ چند سوال دیگر در باره ی شناخت وایمان عموم مردم به امام زمان (علیه السلام) در دوران غیبت کبرا باید بپردازیم.
سؤال یکم – چه گونه ممکن است شناخت مردم از امام مهدی (علیه السلام) در عین غیبت از دیده های آنان، همچون شناخت آنان از او در حال حضورش باشد؟
سؤال دوم – با توجّه به غیبت امام مهدی (علیه السلام) واحساس نکردن آثار وجودی او در جامعه، چه گونه می توانیم شناختی عمیق از او پیدا کنیم؟
سؤال سوم – با توجه به دو سؤال گذشته، آیا ممکن است ایمان به وجود او در دوران غیبت کبرا به ایمانی در حدّ یقین برسد؟
کلید حل این سه سؤال را در شماره ی پیش تقدیم شد، وروشن شد که مسئله ی امام مهدی (علیه السلام) در دوران غیبت، بویژه غیبت کبرا، یکی از مصادیق ایمان به غیب است. وهمان طور که شناخت وایمان به خدای نامحسوس، امکان پذیر است وقابلیّت رشد را نیز دارا است، شناخت وایمان به امام معصوم وغائب که امامت او در قرآن وسنّت منصوص است، امری امکان پذیر بوده وهست.
همان طور که رسیدن به مرز یقین، در موضوع ایمان به خدا، امکان پذیر است، رسیدن به مرز یقین در مورد ایمان به امام معصوم وغایب نیز امکان پذیر است. البته، این ایمان ورشد آن، به ابزار ووسائلی منطقی وعلل طبیعی نیاز دارد – که فراهم می باشند.
بنابراین، باید در وهله ی علل ضعف شناخت وضعف ایمان را بشناسیم تا بتوانیم در رفع این ضعف کوشا باشیم.
علل ضعف شناخت امام در غیبت کبری
به طور کلّی، می توانیم علل ضعف شناخت مردم را معلول چند امر بدانیم:
۱- نداشتن تصوّری روشن از موضوع مورد اعتقاد؛
۲- نداشتن دلیل یا دلائل کافی برای عقیده ی خود؛
۳- مقایسه ی مطالب عقلی با مطالب حسّی، وانتظار پیدا کردن دلائل حسّی برای همه ی مطالب عقلی؛
۴- سست بودن برخی از دلائل ارائه شده، یا عدم هضم آن دلائل برای مقطع سنّی معیّن یا مقطع زمانی موردنظر؛
۵- غفلت از آثار ونتائج وبرکات امام معصوم در حالی که انسان در آن برکات غرق شده باشد. (البته جهان وجامعه، هیچ وقت، بدون وجود امام معصوم، تجربه نشده است.)؛
۶- شبهه پراکنی های پیاپی وضعف پاسخهای داده شده؛
۷- تلاش دشمنان اسلام، برای دور کردن جامعه از معنویّت وارکان هدایت وغرق شدن در لذّت های مادی؛ ودر نتیجه از دست دادنِ حساسیّت لازم نسبت به حضور امام معصوم در جامعه.
علل ضعف ایمان به امام در دوران غیبت کبری
ضعف ایمان نیز، جدای از ضعف شناخت، می تواند معلول چند امر باشد:
۱- ضعف شناخت وکافی نبودن اطّلاعات موجود در باره ی امام غایب؛
۲- ناقص بودن استدلال یا کافی نبودن دلائل ضرورت واهمیّت وجود امام معصوم (علیه السلام) در جامعه در تمام دوران ها؛
۳- عدم احساس به آثار وجودی امام غایب؛
۴- عدم احساس به حضور او در صحنه ی زندگی؛
۵- جهل فوائد وجود امام (علیه السلام) در دوران غیبت؛
۶- ضعف ارتباط روحی با امام معصوم (علیه السلام) در دوران غیبت واستتار؛
۷- اعتقاد به امکان ادامه ی زندگی فردی واجتماعی منهای وجود امام معصوم؛
۸- شبهات مطرح شده در باره ی امام مهدی (علیه السلام) گاهی اصل شناخت را زیر سؤال می برد وگاهی ایمان به او را متزلزل می سازد؛
۹- فقدان عنصر صبر وبردباری ویا فقدان روحیه ی تلاش وتحقیق که در فرض طولانی شدن غیبت، می تواند انسان را از ظهور امام (علیه السلام) مأیوس گرداند.
به همین جهت، در برخی دعاهای ویژه دوران غیبت، روحیه ی استعجال نکوهش شده است، ودر مقابل روحیه ی انتظار امام غایب (علیه السلام) ستایش وتقویّت شده است، بلکه مؤمنان باید برای به دست آوردن صفت وملکه ی صبر ومقاومت وبردباری درخواست جدّی ودعای واقعی کنند، واین امر نشانه ی برخی آسیب های جدّی در این زمینه است.
پرسش های بی جا وغیر مفید، واعتراض های نابه جا نیز انسان را به سمت یک نوع سستی در ایمان می کشاند.
انتظار اطّلاع وآگاهی از تمام اسرار هستی، انتظاری بی جا است که انسان را در کشف اسرار نهفته، حریص می گرداند، ولی او را به جایی نمی رساند. به همین دلیل یک انسانِ منتظرِ ظهور امام مهدی(عج) نباید انتظار داشته باشد که سرّ همه چیز را بداند.
فراموش کردن وجود امام معصومِ غایب، منتظر نبودن ظهور او، قطع ارتباط روزانه با او، ترک صلوات فرستادن بر او، ترک دعای تعجیل فرج برای او، می تواند ایمان انسان را به او سست کند وانسان را از آمادگی برای ظهور او محروم گرداند.
پدیده ی استعجال – که در روایات ودعاها، بسیار نکوهش شده است – می تواند معلول یکی از دو عامل باشد:
الف) نزدیک بین بودن انسان وفقدان دورنگری وعادت ندادن خود به دیدن افق های بسیار دور زندگی وتوجّه به منافع ومصالح بسیار نزدیک ومحسوس وزودگذر وغفلت از مصالح آینده واهداف بزرگ رسالت جهانی وفراگیر امام زمان (علیه السلام)؛
ب) آگاه نبودن به مسیر طبیعی ومنطقی تحوّلات اجتماعی، وعدم شناخت قوانین حاکم بر تحوّلات اجتماعی.
آسیب زدایی از شناخت وایمان به امام غایب
اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) به شناخت وایمان مردم به امام معصوم (علیه السلام) در زمان غیبت او، توجّه شایان داشته اند ودر آثار گران بهایشان، این اهتمام، به خوبی، به چشم می خورد.
در دعاها وزیارت نامه ها وروایات اهل بیت (علیهم السلام) به بسیاری از علل ضعف شناخت وایمان به امام غایب نیز توجهی ویژه می بینیم.
البته، بسیار روشن است که با توّجه به عللِ ضعفِ شناخت وضعفِ ایمان، باید در رفع این مشکل بکوشیم، وخلاصه ی درمان این مشکل، در بسیاری از دعاها وزیارت نامه های مخصوص حضرت مهدی (علیه السلام) در دوران غیبت کبرا، مطرح شده است.
۱- به عنوان نخستین گام، به دست آوردن شناخت صحیح از مسئله ی مهدوّیت وشخص امام مهدی (علیه السلام) امری ضروری است. این مهم، با دقّت کافی در دعاها وزیارت نامه ها، تأمین می گردد؛ زیرا که، شناخت صحیح ولازم را در آن ها می یابیم.
۲- گام دوم به دست آوردن دلائل کافی ولازم، واثبات کننده ی وجود امام معصوم وغایب است. هر چند این دلائل را در کتب کلامی می یابیم، امّا دعاها وزیارت نامه ها، از این دلائل نیز برخوردارند، بلکه در برخی دعاها وزیارت نامه ها، صریحاً، ودر برخی دیگر، با اشاره ی گویا، این مبحث مطرح شده است. زیارت جامعه ی کبیره وزیارت وارث ودعای عصر روز جمعه(۱)، به طور ویژه، به این امر پرداخته است.
۳- گام سوم شبهه زدایی است. باید به همه ی شبهات تزلزل آفرین، توجّه شود وحل گردد. برخی از این شبهات را کتاب های کلامی وحدیثی وبرخی نیز در دعاهای ویژه امام زمان(عج)، مطرح وپاسخ داده شده است.
۴- گام چهارم، زدودن مشکل یأس ونااُمیدی است. این مشکل، با شناخت وتبیین قوانین اساسی حاکم بر تحوّلات اجتماعی (منطقه ای وجهانی)
وفهم روند تحوّلات فرهنگی واجتماعی قابل رفع است.
شناخت این قوانین، راه های گوناگون دارد. از جمله ی این راه ها، بهره برداری صحیح از تاریخ است. شناخت صحیح از تاریخ، راه را برای شناخت مسیر وقوانین حاکم بر تحولاّت اجتماعی، هموار می کند. قرآن کریم، بیش ترین توجّه را به این راه معطوف داشته است.(۲)
در برخی از دعاهای ویژه ی امام زمان (علیه السلام) یقین به قیام حضرت مهدی (علیه السلام) را همانند یقین به قیام حضرت رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم)(۳) قرار داده است. ودر حقیقت، ما را از گذشته ی یقین آور به آینده ی نیازمند یقین، توجّه می دهد. بنابراین یقین لازم را نیز می توانیم از راه مطالعه وتحقیق در تاریخ به دست آوریم وبرای دیگران تبیین کنیم. وبا استفاده از تاریخ بیشترین زمینه های لازم برای تحقق یقین فراهم می گردد.
۵- گام پنجم، توجّه به افق های بسیار دور، در عین توجّه به افق های بسیار نزدیک وبالفعل است، دورنگر بودن، همزمان با غافل نبودن از واقعیّت های موجود بسیار لازم است؛ بنابراین، مشکل زمان را باید برای خود حل کنیم ومراقب باشیم که توجه به آینده ی بسیار دور عامل یأس وسستی ودر نتیجه مانع برنامه ریزی دراز مدت وپایدار نگردد.
قرآن کریم، می فرماید: «إنهم یرونه بعیداً ونراه قریباً»(۴)؛ برخی از مردم، قیامت یا قیام مهدی (علیه السلام) را بسیار دور می بینند، در حالی که ما آن را بسیار نزدیک می بینیم.
۶- پس از رفع شبهات وزدودن شک ها وتردیدهای مطرح شده در مورد دلائل قطعی که ثابت کننده ی وجود وحضور امام در پشت پرده ی غیبت است، لازم است ارتباط معنوی ما با امام ناظر وغایب (علیه السلام) – که مهم ترین عامل رشد معرفت وایمان به او به شمار می رود – تقویت گردد.
تقویت ارتباط معنوی با امام غایب، با وسائلی چند تحقق پذیر می باشد:
الف) دعاهای روزانه وهفتگی ودر مناسبت های گوناگون؛
ب) زیارت های روزانه وهفتگی ودر مناسبت های مختلف(۵)؛
ج) انتظار صحیح وسازنده ومبارزه با انتظار منفی که خود از عوامل سستی زا ویأس آور است؛
د) توجّه به مسئله ی عَرضه ی اَعمال مردم بر امامِ زمانِ خود، ولازمه ی آن احساسِ نظارت همیشگی امام (علیه السلام) بر اعمال مان(۶)؛
ه) توجّه به ویژگی شب قدر ونحوه ی ارتباط معنوی وشایسته با امام زمان (علیه السلام) در این شب مهم(۷) در هر سال؛
و) ارتباط مالی وعاطفی با امام (علیه السلام)، (توجّه به وجوب خمس بر مردم که از آنِ امام می باشد)، واستحباب پرداخت صدقه یا نذر برای سلامتی امام زمان (علیه السلام)؛ که مستلزم یک ارتباط واقعی ومعنوی با امام است.
ز) ارتباط پیوسته اعتقادی وتشکیلاتی وعاطفی با نایبان عام امام زمان (علیه السلام)(۸)؛
ح) ارتباط سیاسی واجتماعی وعاطفی سالانه با امام زمان خود (علیه السلام) در عرصه ی حج ودر روزهای ویژه ی حج؛ زیرا، همه ساله، امام (علیه السلام) در موسم حج حاضر می گردد وبه حجّاج آن سال توجّهی ویژه می کند.
ط) توسّل به امام زمان خود وتوجه ویژه به او در تنگناها ومشکلات فردی واجتماعی ودرخواست شفاعت وقت خاصی ندارد وبرای همیشه ممکن وتحقق پذیر است.
ی) تبلیغ وترویج نام ویاد امام مهدی (علیه السلام) در میان افراد خانواده وافراد محله ومیان همنشینان ودوستان ودر میان سایر افراد جامعه(۹) آثار روانی مثبتی در جهت تحکیم ارتباط حقیقی با امام زمان(عج) می باشد؛
ک) توجّه یافتن وتوجّه دادن به ضرورت وجود وحضور امام معصوم در تمام عرصه های اجتماعی؛
عموماً، آموزه های زیارت نامه ها ودعاهای رسیده از معصومین (علیهم السلام) در باره ی حضرت مهدی (علیه السلام) بسیار زیبا وگویا، ونشان دهنده ی نوع درمان مناسب وراه حل های دقیق برای رفع مشکلات زمان غیبت است.
استفاده از عنصر تبیین مسئولیّت های امام (علیه السلام) در دوران غیبت، می تواند در اشکال زدائی نسبت فوائد وآثار وجودی امام غایب مؤثر باشد. که تبیین آن، اشکالِ لغویتِ وجود امام غایب، مرتفع می گردد. ویکی از سببهای سُستی ایمان وضعف ارتباط مرتفع می گردد.
استفاده از عنصرِ تبیینِ مجموعه وظایف پیروان امام مهدی (علیه السلام) ومنتظران واقعی او نیز نشان دهنده ی توجّه به اشکال بر فایده ی انتظار امام غایب است. رفع این اشکال، ضروری، بلکه یک نوع مبارزه با انتظار منفی است.
در ضمن، راهی برای معالجه ودرمان مشکل سوء استفاده ی دشمنان از غیبت امام معصوم (علیه السلام) است. وانتظار منفی یکی از زمینه های ایجاد بحران های فکری وسیاسی واجتماعی واخلاقی در جامعه اسلامی است.
استفاده از عنصرِ خطاب وسخن گفتن مستقیم با امام غایب (علیه السلام) – که در زیارت نامه ها ودعاها، به چشم می خورد نشان دهنده ی اهمیّت توجّه مؤمنان ومنتظران به ضرورت داشتن احساس واقعی نسبت به حضور امام معصوم در تمام صحنه های زندگی آنان است.
استفاده از عنصرِ تکرار بیان وظایف به منتظران ویاران امام زمان (علیه السلام) نشان دهنده ی ضرورت تربیت آنان همراه با تذّکر ویادآوری های پیوسته نسبت به ضرورت آمادگی بالفعل برای یاری رساندن به امام، وایجاد آمادگی واقعی ولازم در خود ودیگران برای ظهور امام (علیه السلام) وضرورتِ آمادگی برای فرمان برداری از او می باشد.
تقریباً همه ی آسیب های دوران غیبت – که دوران انتظار فرج است – در دعاها وزیارت نامه های موجود، به طور چشم گیری تذکّر داده شده، وراه حل های آن ها نیز در بیشتر دعاها مطرح گشته است.(۱۰)
در این دعاها وزیارت نامه ها، برنامه های آینده ی امام نیز به گونه ای بسیار گویا وروشن، مطرح شده است وچشم انداز حرکت آینده ی امام (علیه السلام)(۱۱) را نیز به پیروان او گوشزد می کند تا به سمت آن اهداف بلند حرکت کنند وخود را به او واهداف او، هر چه سریع تر، نزدیک کنند.
در برنامه های ویژه ی منتظران – که یک برنامه ی کامل برای ایجاد آمادگی، ودر حقیقت، نشانه ی یک آماده باش کامل وتمام عیار است – مقدّمات ظهوری که در اختیار منتظران ودل باختگان وشیفتگان ظهور حضرت است برنامه ریزی شده است، واین خود نقشی فعّال وعملی در زمینه سازی واقعی را ایفا می کند.
بنابر این، بسیاری از چشم اندازها ومشکلات مطرح در عصر غیبت وراه حل های این مشکلات، در خصوص دوران غیبت کبرا در دعاها وزیارت نامه ها وصلوات ویژه ی حضرت مهدی (علیه السلام) به گونه های مختلف، با اجمال وتفصیل، وگاهی با تکرار وتأکید فراوان، به چشم می خورد. واین، مطلب نشان می دهد که همه ی امامان معصوم (علیه السلام) در دوران حضورشان، به مسئله ی غیبت ومشکلات آن، توجّهی کامل داشته اند. خود حضرت صاحب الامر (علیه السلام) در دعاهای گوناگونی که به پیروان خود تعلیم نموده است، در صدد علاج بسیاری از این مشکلات وچالش ها بوده است.
پس مهم ترین عنصر در تقویت ارتباط معنوی با امام غایب (علیه السلام) همین دعاهای روزانه وهفتگی ویژه ی امام زمان (علیه السلام) است که یک برنامه ی حساب شده ومنظّم را در پیش روی منتظران قرار می دهد وترسیم می کند تا طبق این الگو، زندگی خود را تنظیم کنند وبه سوی روزهای ظهور، یک حرکت جدّی وحساب شده وبا شتاب، داشته باشند.(۱۲)
در این دعاها، همین بس است که عنصر امید در وجود انسان زنده می شود. توجّه به عنصر ایمان وعنصر یقین که اوج اعتقاد مطلوب است، در این دعاها، بسیار چشمگیر است. به همین خاطر، عوامل سلب یقین را گوشزد، وراه حل های گوناگونی برای این آسیب بیان شده است.
البته، جا دارد که خوانندگان این نوشتار، برای یک بار هم که شده، در این زمینه، به دعاهای ویژه امام زمان (علیه السلام) در عصر جمعه مراجعه کنند تا ببینند امامِ غایب، برای حل مشکل ها وچالش های دوران غیبت خود، چه راه حل هایی مطرح کرده است.
بنابر این، با رفع هر گونه ابهام برای منتظران ویا ردّ اشکالات احتمالی ورفع مشکلات قطعی، آسیب های دوران غیبت امام مهدی (علیه السلام) شناسانده وزدوده می شود، وراه جلوگیری از ضررهای احتمالی نیز بیان می گردد.
البته، برخی آسیب های مطرح شده، حتّی در عصر حضور امام معصوم نیز مشاهده می شود. تاریخ ما، این آسیب ها را به طور فراوان نشان می دهد. تعداد ونوع آن ها، بستگی به درجه ی رشد فرهنگی جامعه وافراد با ایمان دارد.
در دوران غیبت، زمینه برای آزمایش برتر فراهم می گردد وبا خالص شدن نیروهای تحت امر امام (علیه السلام) معجزات الهی، زمینه ی ظهور خواهد داشت.
تاریخ اسلامی ما، نشان داده است که بیش ترین آسیب ها وضربه ها زمانی است که نیروهای ناخالص از نیروهای خالص جدا نشده اند ودوستان از
دشمنان، تمییز داده نشده باشند، ودر حقیقت، دشمنان واقعی، در لباس دوستانِ نزدیک در آمده باشند.
بنابر این، بالا رفتن سطح آگاهی وبالا بودن ذخیره ی تجربیاتِ سخت در دوران غیبت، دو اصلِ اجتناب ناپذیر برای رسیدن نیروهای تحت امر حضرت (علیه السلام) به وضع مطلوب است.
در بحث آینده، به مشکل رهبری در دوران غیبت کبرا باید بپردازیم وراه حل آن را از منظر امام مهدی (علیه السلام) با زاویه ی دید تاریخی مطرح وبررسی کنیم. إنْ شاء الله تعالی
 

پى نوشت ها:

ــــــــــــــــــــــ

۱) منظور، دعایی است که سید بن طاووس آن را ذکر کرده است. این زیارت، در آخر مفاتیح الجنان نقل شده است. آغاز آن: «اللهم! عرفنی نفسک...» است.
۲) کتابهای تبیین کننده ی سنتهای تاریخی قرآن خصوصاً تفسیر موضوعی شهید سید محمدباقر صدر در این جا راه گشا می باشد.
۳) ویکون یقیننا فی ذالک کیقیننا بقیام رسولک (علیه السلام) (دعای عصر روز جمعه، مفاتیح الجنان، ص ۷۸۳؛ انتشارات علمیّه ی اسلامیّه).
۴) معارج: ۶ – ۷.
۵) این دعاها وزیارت نامه ها را در سرتاسر کتاب شریف مفاتیح الجنان می یابیم.
۶) در تفسیر آیه ی شریفه «وقل اعملوا فسیری الله عملکم ورسوله والمؤمنون» روایات فراوانی در عرضه ی اعمال بندگان بر پیامبر وامامان معصوم رسیده است. در عصر غیبت، فلسفه ی این کار بسیار قابل توجّه وتأمّل بیشتر است.
۷) در شب قدر، ملائکه وروح، بر حجّتِ خدا، در هر عصر فرود می آیند. همه ساله، این پدیده ی بسیار مبارک ومهم، تحقّق می یابد.
۸) نایبان عام امام زمان (علیه السلام) عالمان فرهیخته وعادل وبا تقوا که شایسته ی منصب رهبری مردم از طرف او در عصر غیبت هستند، نمایانگر حضور خط امامت وولایت در صحنه ی زندگی فردی واجتماعی مردم می باشند. ارتباط با آنان در امر تقلید در احکام دین ورساندن خمس وزکات وادای حقوق مالی ویژه ی منصب امامت به نایبان امام زمان، نشانه ی ضرورت برقراری ارتباط تشکیلاتی – مذهبی (اعتقادی وعاطفی) با خط امامت است. این کار، یادآور وجود وحضور او، از جهتی، ونشان دهنده ی مظلومیت او، از جهتی دیگر است که مؤمنان را در انتظار ظهور او آماده تر می کند. زیرا، هیچ کس جایگزین امام معصوم نمی شود. این مطلب، در تار وپود فرهنگ شیعیان نهفته است.
۹) البته، جمع آوری ونشر آثار وبرکات وجودی امام زمان (علیه السلام) در ترویج نام ویاد او بسیار مؤثّر است. سهیم بودن انسان در این امر واحساس او به سهیم بودنش در این زمینه، در باروری ایمان او واعلام آمادگی برای ظهور امام (علیه السلام) بسیار مؤثّر است.
۱۰) مثلاً در آخر دعای افتتاح، در شکایت های مطرح شده، مهم ترین آسیب ها، تذّکر داده شده است.
۱۱) در دعای مورد اشاره. در پاورقی شماره ی ۱ همه ی برنامه های حضرت در زمان ظهور، به طور نسبتاً مفصّل یادآوری شده است در حقیقت، خطوط روشن حرکتِ امام واهداف مورد نظر او در این نهضت جهانی، بیان گردیده است.
۱۲) جمع بندی وطبقه بندی محتواهای نغز کلیه دعاها وزیارت نامه ها ویژه حضرت مهدی (علیه السلام) عموماً کاری بسیار مهم ومفید وضروری به نظر می رسد که به ویژه برای یاران ومنتظران حضرت بسیار مفید می باشد.