آیین انتظار
آیین انتظار
علی اکبر تلافی
ناشر: تهران موسسه نبا - ۱۳۷۸
فهرست
مقدمه
شناخت امام عصر:
پیروی از امام عصر:
دعوت به سوی امام عصر:
خدمت به امام عصر:
آمادگی برای یاری امام عصر:
دعا کردن برای امام عصر:
حزن و اندوه برای امام عصر:
صبر و مقاومت در برابر دشمنان:
همدلی برای یاری امام عصر:
مرزبانی از آیین:
مقدمه
بسم الله الرحمن الرحیم
﴿فقل انما الغیب لله فانتظروا انی معکم من المنتظرین﴾ (یونس:۲۰).
بگو: غیب خاص خداست. پس انتظار کشید. من نیز از منتظران خواهم بود.
اینک نزدیک به دوازده قرن است که از غیبت محنت افزای امام عصر (علیه السلام) گذشته، و بی تردید این زمان بس دراز تا ظهور آن حضرت ادامه خواهد یافت. به گواهی حضرت رضا (علیه السلام) داستان ظهور داستان قیامت است، از آن روی که هیچ کس جز خدای هنگام آن را نمی داند و این امر بر اهل آسمانها و زمین دشوار است و ناگهان فرا می رسد(۱).
بنابر این پی چوبی از هنگام و زمان ظهور، کاری بی ثمر و به انتظار آن بودن، وظیفه ما بندگان خواهد بود. حضرت جواد (علیه السلام) فرماید: ان القائم منا هو المهدی الذی یجب ان ینتظر فی غیبته و یطاع فی ظهوره(۲).
براستی که قائم از ما همان مهدی باشد، آن که واجب است در زمان غیبتش انتظار او را کشند و در هنگام ظهورش فرمانش برند. مفهوم انتظار، چشمداشت ظهور و خواست قلبی آن است که از شناخت و ایمان به ظهور ناشی می شود. و دارای پاداش و ارزش فراوان معنوی است(۳).
انتظار بسان دیگر عبادتها از کیفیت و ابعاد عملی برخوردار است که پیشوایان الهی ما در آثار خود آن را مورد توجه قرار داده و رعایت دقیقش را وظیفه و تکلیف مردمان در عصر غیبت دانسته اند. نوشته ای که اینک در دست دارید، گلچینی از آن وظایف و تکالیف الهی است که برای یادآوری و تذکر خود و خوانندگان گرامی فراهم آورده ایم، گر چه پیشتر، عالمان و محققان شیعی در این باره داد سخن داده اند و آثار گرانقدری از خود به یادگار نهاده اند. از آنانند:۱ - ابراهیم بن محسن کاشانی الصحیفه الهادیه و التحفه المهدیه.
۲ - میرزا حسین نوری (۱۳۲۰ ق) باب دهم از نجم ثاقب. آیت الله میرزا محمد حسن شیرازی فرموده است: این کتابی است در نهایت تمامیت و متانت و حسن ترتیب وجودت تهذیب که در نظر ندارم در این باب به این خوبی کتابی نوشته شده باشد. و در دفع شبهه و تصحیح عقیده بر متدین مراجعتش لازم است(۴).
۳- صدر الاسلام علی اکبر همدانی (زنده در ۱۳۱۷ ق) تکالیف الانام فی غیبه الامام (پیوند معنوی با ساحت مقدس مهدوی)
۴ - سید محمد تقی موسوی اصفهانی (۱۳۴۸ ق) - باب هشتم از مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم (علیه السلام) - وظیفه الانام فی زمن غیبه الامام (علیه السلام)
۵ - شیخ عباس قمی (۱۳۵۹ ق) فصل ششم از باب چهاردهم منتهی الامال
۶ - سید محمد صدر (معاصر) فصل سوم از بخش دوم تاریخ الغیبه الکبری.
امید است که همگی در مورد تکالیف خویش نسبت به امام عصر (علیه السلام) بیاندیشیم و با عمل به آنها هر چه بیشتر مشمول لطف و عنایت حضرتش شویم و سهمی هر چند اندک در زمینه سازی ظهورش داشته باشیم.
اللهم عجل فرجه و سهل مخرجه و اوسع منهجه و اسلک بی محجته.
علی اکبر تلافی ۲۰ مهر ۲۸
۱۳۷۵ جمادی الثانی ۱۴۱۷
شناخت امام عصر:
در مکتب اهل بیت (علیهم السلام) قطعی است که زمین هیچ گاه از حجت و پیشوای الهی خالی نبوده و نخواهد بود و مردم هر عصر وظیفه دارند که پس از معرفی آن حجت از سوی خداوند سبحان، او را بشناسد و به انکارش نپردازند. عثمان بن سعید عمری که مقام وکالت امامان هادی، عسکری و مهدی (علیهم السلام) را عهده دار بوده گوید: من نزد ابومحمد حسن بن علی (علیهما السلام) بودم که از آن حضرت پرسیدند درباره حدیثی که از پدرانش (علیهم السلام) نقل می کنند که زمین از حجت الهی تا روز رستاخیز خالی نماند و هر که بمیرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است. آن حضرت در پاسخ فرمود: این حق است چنانکه روز روشن حق است. به حضرتش گفتند: ای زاده رسول الله، حجت و امام پس از شما کیست؟ فرمود: ابنی محمد. هو الامام و الحجه بعدی. من مات و لم یعرفه، مات میته جاهلیه(۵).
پسرم محمد باشد. او امام و حجت پس از من است. هر که بمیرد و او را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است. به گواهی حضرت صادق (علیه السلام)، مرگ جاهلی همان مرگ در حال ضلالت و گمراهی است(۶).
شناخت امام عصر (علیه السلام) از دو جنبه نسبی و حسبی اهمیت دارد. شیعه باید بداند که نیای آن حضرت کیانند و آن والاگهر از چه مقام و منصبی برخوردار است. به برکت این شناخت، مدعی راستگو و متمهدیان دروغین از هم جدا می شوند و هیچ وقت دلهای مردمان به شک و تردید نمی افتد. برای آشنایی با امام عصر (علیه السلام) احادیث بسیاری از زبان مبارک رسول خدا و امامان (علیهم السلام) صادر شده که عالمان شیعی در کتابهایی مستقل به روایت آنها پرداخته اند.
مانند: شیخ طوسی در کتاب الغیبه، و شیخ نعمانی در کتاب الغیبه، و شیخ صدوق در کمال الدین. صدر الاسلام همدانی گوید: در این عصر و زمان بر آحاد و افراد مومنین و مومنات و مسلمین و مسلمات واجب است که هر یک چند مجلدی از این نوع کتب عربی و فارسی در خانه خود داشته باشند. و همیشه به مطالعه و مذاکره آن بپرازند(۷).
پیروی از امام عصر:
از ابعاد مهم انتظار، عمل به آیین و آداب امام عصر (علیه السلام) است. هر کس خود را شیعه می داند باید با این کار آن حضرت را خشنود سازد و در تحقق آرمان و هدف او بکوشد. امیرالمومنین (علیه السلام) بر فراز منبر کوفه فرمود: اللهم انه لابد لارضک من حجه لک علی خلقک یهدیهم الی دینک و یعلمهم علمک لئلا تبطل حجتک و لا یضل اتباع اولیائک بعد اذ هدیتهم به، اما طاهر لیس بالمطاع، او مکتتم مترقب. ان غاب عن الناس شخصه فی حال هدایتهم، فان علمه و آدابه فی قلوب المومنین مثبته فهم بها عاملون(۸).
خدایا، براستی که ناگریز زمینت را حجتی از جانب تو بر آفریدگانت باشد که آنان را به سوی دینت هدایت کند و علم تو را به آنان بیاموزد تا که حجتت طل نشود و پیروان اولیایت پس از آنکه به واسطه او هدایتشان فرمودی، گمراه نشوند. و آن حجت یا آشکار است و فرمانبرداری نشود، یا پنهان است و در حال انتظار. اگر شخص او در زمان هدایت مردم غایب شود، علم و آدابش در دلهای مومنان ثابت باشد و آنان بدان عمل کنند. حضرت صادق (علیه السلام) فرماید: ان لصاحب هذا الامر غیبه. فلیتق الله عبد و لیتمسک بدینه(۹).
براستی صاحب این امر را غیبتی باشد. پس (در آن زمان) بنده باید از خدای پروا کند و دین خود را محکم نگاه دارد.
من سره ان یکون من اصحاب القائم، فلینتظر و لیعمل بالورع و محاسن الاخلاق، و هو منتظر. فان مات و قام القائم بعده، کان له من الاجر مثل اجر من ادرکه. فجدوا و انتظروا، هنیئا لکم ایتها العصابه المرحومه(۱۰)!
هر که دوست دارد از یاران قائم باشد، باید انتظار کشد و از گناه پرهیز کند و بر اخلاقی نیکو باشد در حالی که منتظر است. پس اگر چنین کسی پیش از قیام قائم در گذرد، او را پاداشی باشد مثل پاداش کسی که قائم را درک کرده باشد. پس کوشش کنید و انتظار کشید، که گوارایتان باد ای گروه مورد رحمت!
دعوت به سوی امام عصر:
وظیفه وجدانی و ایمانی هر انسان، نجات همنوع خویش از گمراهی و ضلالت است. و به گواهی حضرت عسکری (علیه السلام) هر که بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلی مرده است(۱۱).
بنابر این، آنان که امام زمان خویش را شناخته اند و به حضرتش ایمان دارند، وظیفه شناساندن هم بر دوش می کشند. سلیان بن خالد گوید: به حضرت صادق (علیه السلام) عرض کردم: خانواده ای دارم که سخن مرا می پذیرند. آیا آنها را به این امر (آیین) دعوت کنم؟ آن حضرت فرمود: آری، خدای عز و جل در کتابش فرماید: ﴿یا ایها الذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم نارا وقودها الناس و الحجاره﴾ (تحریم: ۶) ای کسانی که ایمان آوریده اید خود و خانوداه تان را از آتشی حفظ کنید که سوخت آن مردم و سنگها باشند. (الکافی ۲۱۱:۲)
عالمان و خادمان اهل بیت (علیهم السلام) نیز در این راه رسالت بس سنگینی بر دوش دارند. زیرا که آنان شمع به دست گرفته و عهده دار راهبری مردم در عصر غیبتند. عالم ربانی و فقیه صمدانی آیت الله میرزا مهدی اصفهانی (۱۳۶۵ ق) که از جمله شیفتگان و باریافتگان آستان امام زمان (علیه السلام) در نامه ای به شاگرد خود آیت الله شیخ محمد باقر ملکی میانجی(۱۲) نخستین وظیفه عالمان را باز کردن در خانه اهل بیت (علیهم السلام) به روی شیعه می داند و توصیه می کند که آنان در موضوع امامت و کمالات حضرت ولی عصر (علیه السلام) سخن برانند تا مردم گرفتار ناپاکان نشوند.
او در بخشی از نامه اش می نویسد: اوصیک - یا اخی - ثم اوصیک بدعوه الناس و توجیه قلوبهم و السنتهم الی امام زمانهم و ملاذهم صلوات الله علیه. تو را - ای برادر - سفارش می کنم، و باز هم سفارش می کنم که مردم را به سوی امام زمانشان و ملجا و پناهشان - صلوات الله علیه - دعوت کنی و دلها و زبانهاشان را به او متوجه سازی.
خدمت به امام عصر:
از حضرت صادق (علیه السلام) پرسیدند: آیا قائم تولد یافته است؟ فرمود: لا. و لو ادرکته لخدمته ایام حیاتی(۱۳).
نه. و اگر او را درک می کردم، تمامی روزهای عمرم را به خدمت او می پرداختم.
آیت الله سید محمد تقی موسوی اصفهانی گوید: در این حدیث اشاره به این است که خدمت آن حضرت رترین عبادتها و محبوبترین طاعتهاست. زیرا امام صادق (علیه السلام) که عمر شریفش را جز در انواع طاعت و عبادت الهی در روز و شب صرف ننموده است بیان فرمود که اگر قائم را درک می کرد روزگار زندگیش را در خدمت او صرف می نمود. پس، از این کلام ظاهر می شود که سعی و کوشش در راه خدمت قائم (علیه السلام) برترین طاعتها و شریفترین وسایل تقرب به خداوند است. چه، امام صادق (علیه السلام) آن را ترجیح داده و از میان انواع طاعت و اقسام عبادت برگزیده است(۱۴).
آمادگی برای یاری امام عصر:
خداوند عز و جل فرماید: ﴿یا ایها الذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا الله لعلکم تفلحون﴾ (آل عمران: ۲۰۰).
ای کسانی که ایمان آورده اید، صبر کنید و شکیبایی ورزید و آماده و حاضر یراق باشید و از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.
حضرت باقر (علیه السلام) این آیه را چنین تفسیر فرمود: اصبروا علی اداء الفراض. و صابروا عدوکم. و رابطوا امامکم المنتظر(۱۵). صبر کنید بر گزاردن احکام شرع. و شکیبایی ورزید بر اذیت دشمنانتان. و آماده و حاضر یراق باشید وبرای امامتان که در انتظار او هستید. لزوم آمادکی برای یاوری امام عصر (علیه السلام) در هنگام ظهور از آن است که حضرتش با قیامی مسلحانه عرصه گیتی را از ستم و ستمکاران پاکیزه خواهد ساخت. به همین لحاظ شیعه باید خود را برای آن روز که ناگهان فرا می رسد و آماده و مجهز سازد. حضرت صادق (علیه السلام) فرماید: لیعدن احدکم لخروج القائم و لو سهما(۱۶).
باید هر کدام از شما مردم برای خروج قائم چیزی آماده کند، گر چه آن چیز یک تیر باشد.
دعا کردن برای امام عصر:
دعا برای نزدیکی فرج، دستور خود امام عصر (علیه السلام) است، چنانکه فرمود: و اکثروا الدعاء بتعجیل الفرج. فان ذلک فرجکم(۱۷).
و برای تعجیل فرج بسیار دعا کنید، که همان، فرج و گشایش گرفتاری شماست.
فقیه ربانی میرزا حسین نوری نویسد: از تکالیف، دعا کردن است از برای حفظ وجود مبارک امام عصر (علیه السلام) از شرور شیاطین انس و جن و طلب تعجیل نصرت و ظفر و غلبه بر کفار و ملحدین و منافقین برای آن جناب، که این نوعی است از اظهار بندگی و رضای به آنچه خدای تعالی وعده فرموده که چنین گوهر گرانبهایی را که در خزانه قدرت و رحمت خود پروریده و بر چهره آن حجاب عظمت و جلالت کشیده... ظاهر و دنیا را از پرتو شعاع آن روشن نماید(۱۸).
آیت الله سید محمد تقی موسوی اصفهانی درباره انگیزه دعا برای امام عصر (علیه السلام) می نویسد: دعا کردن به کسی، فرع محبت به آن کس است. و اعظم اسباب محبت و دوستی، آن است که شخص وجود کسی را خیر بداند، که بودن خیر در وجود هر کس مقتضی و موجب محبت اوست. پس هر قدر معرفت شخص انسانی به وجود خیر در وجود کسی کاملتر شد محبتش به او کاملتر می شود، و هر قدر محبتش کاملتر شد، تعلقش در دعای به وجود او کاملتر و زیادتر می شود.... مومنین هر کدام که معرفتشان به آن حضرت و خیرات وجود مبارک او کالمتر است، محبتشان هم کاملتر است. و هر چه محبتشان کاملتر باشد، اهتمامشان در دعا گویی به آن حضرت کاملتر و زیادتر است(۱۹).
حزن و اندوه برای امام عصر:
از نشانه های محبت و تعلق آدمی به چیزی یا کسی، این است که به هنگام از دست دادن یا گم کردن آن دچار غم و اندوه می شود و گاهی نیز فراتر از آن چون ابر بهاران اشک می ریزد. اگر نیک تامل کنیم خواهیم یافت که امام زمان (علیه السلام) به لحاظ ایمانی، در گسترده آفرینش، محبوبترین شخصی است که باید او را دوست بداریم و فقدانش را مصیبتی بزرگ بدانیم. مگر نه این است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: لا یومن عبد حتی اکون احب الیه من نفسه، و یکون عترتی احب الیه من عترته(۲۰).
ایمان نیاوره بنده مگر آنکه من نزد او محبتوبتر از خود باشم و اهل بیت من نزد او محبوبتر از اهل بیت خودش باشند. سید علی بن طاووس به فرزندش سید محمد می گوید: فرزندم محمد! تو را و برادرت و هر که این کتاب را بخواند سفارش می کنم به درستی در معامله با خدا جل جلاله و رسول او (صلی الله علیه و آله و سلم) و رعایت سفارشها و بشارتهای آن دو درباره ظهور مولایمان مهدی (علیه السلام). چه، گفتار و کردار بسیاری از مردم را از نظرهای فراوان با عقیده آنان مخالف یافتم. به طور مثال اگر معتقد به امامت آن حضرت، بنده ای یا اسبی یا درهم و دیناری از دست دهد و گم کند، سرا پا متوجه آن می شود و برای یافتن آن نهایت کوشش را انجام می دهد. امام ندیدیم که کسی برای تاخیر ظهور آن حضرت از اصلاح اسلام و ایمان و قطع ریشه کافران و دشمنان به اندازه دلبستگی به این امور ناچیز دلبسته باشد و به مقداری که برای فقدان این چیزها ناراحت می شود متاثر باشد. پس چنین شخصی چگونه ادعای شناخت حق خدا جل جلاله و حق رسول او (صلی الله علیه و آله و سلم) و اعتقاد به امامت آن حضرت دارد، به گونه ای که مدعی موالات و دوستی بیش از اندازه هم هستند(۲۱)؟!
منتظران واقعی امام عصر (علیه السلام) که تا ظهور آن حضرت در غم و اندوهند، باید در مناسبتهای مختلف حزن قلبی خویش را بنمایانند و سرشک خون در فراقش جاری سازند. حضرت صادق (علیه السلام) فرماید: اما و الله لیغیبن سبتا من دهرکم و لیخملن حتی یقال: مات! هلک! بای واد سلک؟! و لتدمعن علیه عیون المومنین(۲۲).
بدانید که او مدتی از روزگار را پنهان شود و یاد او از خاطرها برود، تا آنجا که گویند: مرد! هلاک شد! به کدام وادی رفت؟! و چشمان مردم با ایمان برایش بگرید. صدر الاسلام همدانی در این زمینه دعای ندبه را سفارش می کند و می گوید: خوب است در هر جمعه، دوستان آن حضرت ارواحنا فداه از مرد و زن، در مسجدی از مساجد یا معبدی از معابد اجتماع نموده، این دعای مبارک را با کمال تضرع و زاری و ناله و سوگواری و با نهایت حزن و اندوه و بی قراری بخوانند و گریه کنند و بر غیبت آن شمس تابان و فقدان آن جان جهانیان نوحه کنند(۲۳).
صبر و مقاومت در برابر دشمنان:
از آنجا که دوران غیبت به درازا کشیده، دشمنان از این امر سود جسته منتظران امام عصر (علیه السلام) را مورد شماتت و آزار قرار می دهند، برخی کویند: او متولد نشده! و گروهی نویسند: او آمده و رفته است! وعده ای نیز شیعیان را دروغپرداز دانسته، آنان را به خرافه گویی و نادانی نسبت می دهند! ما که به یقین دانسته ایم امام عصر (علیه السلام) زنده و حاضر است، باید صبر و شکیبایی را پیشه خود سازیم و ذره ای شک و تردید در دل خود راه ندهیم. امام حسین (علیه السلام) فرماید: منا اثنا عشر مهدیا. اولهم امیر المومنین علی بن ابی طالب. و آخرهم التاسع من ولدی.
و هو الامام القائم بالحق. یحیی الله به الارض بعد موتها و یظهر به دین الحق علی الدین کله و لو کره المشرکون. له غیبه یرتد فیها اقوام و یثبت فیها علی الدین آخرون، فیوذون و یقال لهم: ﴿متی هذا الوعد ان کنتم صادقین﴾ (یس: ۴۸)؟!
اما ان الصابر فی غیبه علی الاذی و التکذیب بمنزله المجاهد بالسیف بین یدی رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)(۲۴). از ما دوازده هدایت یافته باشد. نخستین ایشان امیرالمومنین علی بن ابی طالب و آخرین ایشان نهمین فرزند من باشد. و او امام بر پا دارنده حق است. خدای به وسیله او زمین را پس از مرگش زنده می کند، و به او دین حق را بر همه دینها پیروز می گرداند، گر چه مشرکان این امر را ناخوش دارند.
او را غیبتی است که اقوامی در آن از دین بر می گردند و گروهی دیگر بر دین ثابت قدم باقی می مانند و در نتیجه مورد اذیت قرار می کیرند. به آنان از سر انکار و استهزا می گویند: اگر راست می گویید، این وعد کی خواهد بود؟! بدانید که هر کس در غیب آن حضرت بر اذیت و تکذیب دشمنان شکیب باشد، بسان کسی است که با شمشیر در خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به جهاد می پردازد.
همدلی برای یاری امام عصر:
برای غیبت و نهان زیستی امام عصر (علیه السلام) حکمتهای زیادی گفته می شود که از آن جمله تعلل و بی وفایی مردم است. خواجه نصیرالدین طوسی درباره آن حضرت می نویسد: وجوده لطف. و تصرفه لطف آخر. و غیبته منا(۲۵).
وجود آن حضرت لطف است، و تصرفش لطف دیگر. و غیب و نهان زیستی او از ماست. اگر مردم خواهان ظهور آن حضرت هستند، باید همگی در این جهت وحدت قلبی داشته باشند و این وحدت مقدس را در کردار خویش نیز آشکار سازند. در امتهای پیشین هم اگر پیامبری غیبت اختیار می کرد، چنانکه مردم همگی یکدل و همنوا شد و از خدا درخواست بازگشت پیامبر را می کردند خدای خواست آنان را اجابت می کرد(۲۶).
این راه توسط امام عصر (علیه السلام) به ما نیز پیشنهاد شده. آن حضر در توقیعی رفیع خطاب به شیخ مفید (۴۱۳ ق) می فرماید: لو ان اشیاعنا - وفقهم الله لطاعته - علی اجتماع من القلوب فی الوفاء بالعهد علیهم، لما تاخر عنهم الیمن بلقائنا و لتعجلت لهم السعاده بمشاهدتنا علی حق المعرفه و صدقها منهم بنا، فما یحسبنا عنهم الا ما یتصل بنا مما نکرهه و لا نوثره منهم(۲۷).
اگر شیعیان ما - که خدای آنان بر طاعتش توفیق دهاد - در راه وفا به پیمانی که بر دوش دارند همدل بودند، برکت لقای ما از ایشان وا پس نمی افتاد و سعادت دیدار ما برای آنان زودتر دست می داد، دیداری که با شناخت حقیقی و درست ایشان نسبت به ما، همراه باشد. پس ما را از ایشان دور نمی دارد جز رفتار ناپسند که به ما می رسد و ما آن را از ایشان شایسته نمی دانیم.
مرزبانی از آیین:
آیین تشیع از آغاز گسترش که زمان ظهور رسول خدا و امامان معصوم (علیهم السلام) بوده هماره مورد تاخت و تاز دشمنان قرار داشته و در عصر غیبت به شدت آن افزوده اند. زیرا آنان عرصه را با غیبت صاحب دین، خالی دیده و در این فرصت اقدام به گمراهی و ضلالت مردمان می کنند. منتظران واقعی امام عصر (علیه السلام) وظیفه دارند با تمام وجود به دفاع از آیین و آرمان آن حضر برخیزند و به شبهات و القائات شیطانی دشمنان پاسخ دهند. حضرت هادی (علیه السلام) فرماید: اگر پس از غیب قائم شما، نباشد عالمانی که مردم را به سوی او دعوت کنند و به پذیرش او راهنمایی کنند و با حجتها و برهانهای الهی از دین او دفاع نمایند و بندگان ناتوان خدا را از دامهای شیطان و فرمانبران او و دشمنان برهانند... هیچ کس باقی نمی ماند جز آنکه از آیین و دین خدا روی گردان و مرتد شد(۲۸).
پاورقی:
-----------------
(۱) کمال الدین ۳۷۳:۲.
(۲) کمال الدین ۳۷۷:۲.
(۳) بنگرید به: کمال الدین ۲: ۶۴۷ - ۶۴۴، نور الابصار فی فضیله الانتظار / ۲۳ - ۱۵.
(۴) نجم ثاقب: ۲.
(۵) کمال الدین ۴۰۹:۲، کفایه الاثر:۲۹۲.
(۶) الکافی ۳۷۶:۱.
(۷) تکالیف الانام:۲۶۹.
(۸) کمال الدین ۳۰۲:۱.
(۹) الکافی ۳۳۵:۱ و ۳۳۶، غیبه الطوسی:۴۵۵، غیبه النعمانی:۱۶۹.
(۱۰) غیبه النعمانی:۲۰۰.
(۱۱) کمال الدین ۴۰۹:۲، کفایه الاثر:۲۹۲.
(۱۲) نامبرده از عالمان و محققان عصر حاضر در حوزه علمیه قم بوده، دارای گواهی فقاهت از استاد ارجمندش آیت الله میرزا مهدی اصفهانی می باشد. مهمترین آثار چاپی ایشان از این قرار است: مناهج البیان فی تفسیر القرآن، توحید الامامیه، بدایع الکلام فی تفسیر آیات الاحکام. از فرزند فاضل و برومند ایشان آقای علی ملکی که تصویر نامه مشار الیه را در اختیار این بنده نهادند سپاسگزارم.
(۱۳) غیبه النعمانی:۲۴۵.
(۱۴) مکیال المکارم ۲۲۰:۲.
(۱۵) غیبه النعمانی:۲۷، ینابیع الموده:۴۲۱.
(۱۶) غیبه النعمانی:۳۲۰.
(۱۷) کمال الدین ۴۸۵:۲، غیبه الطوسی:۲۹۲ و ۲۹۳.
(۱۸) نجم ثاقب:۵۰۸.
(۱۹) کنز الغنائم:۵۲ و ۵۳.
(۲۰) بحار الانوار ۱۳:۱۷. و نیز بنگرید به: همان ۸۶:۲۷ و ۱۱۲.
(۲۱) کشف المحجه:۲۰۶:فصل ۱۵۰.
(۲۲) غیبه النعمانی:۱۵۲ و ۱۵۳.
(۲۳) تکالیف الانام:۱۸۹.
(۲۴) کمال الدین ۳۱۷:۱.
(۲۵) کشف المراد:۳۸۸.
(۲۶) کمال الدین ۱۳۰:۱ و ۱۳۲.
(۲۷) الاحتجاج ۶۰۲:۲.
(۲۸) تفسیر العسکری (علیه السلام):۳۴۵، منیه المرید:۱۱۸.
